- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
морфемика
сњз ясалыш структурасы
сњз ясалыш ысуллары
Сњз ясалыш структурасы дигђн бњлекчђдђ грамматик юл белђн, ягъни морфологик, синтаксик џђм морфологик-синтаксик ысуллар белђн сњз ясалыш закончалыклары љйрђнелђ, џђм анда ясалма сњзнећ т љ з е л е ш е џђм с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е , с њ з я с а л ы ш т и б ы, с њ з я с а л ы ш м о д е л е, с њ з я с а л ы ш о я с ы, с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы дигђн тљшенчђлђр белђн эш ителђ1.
Кушымчалау ысулы белђн (морфологик ысул) сњз ясалышы тљп љч элементтан тора: 1) сњз ясагыч н и г е з (мотивлаштыручы сњз); 2) сњз ясагыч к у ш ы м ч а; 3) я ћ а ясалган с њ з (мотивлашкан сњз).
сњз ясагыч ясагыч яћа ясалган
нигез кушымча сњз
балык -чы балыкчы
заман -даш замандаш
кљрђ -к кљрђк
1. Сњз ясалыш мђгънђсе. Сњз ясагыч нигез белђн яћа ясалган сүз арасында структур яктан гына тњгел, мђгънђ ягыннан да бђйлђнеш була. Ђгђр андый бђйлђнеш булмаса, ул сњз ясалыш закончалыгына туры килми. Мђсђлђн, тарак дигђн ясалма сњзнећ тљзелеше тара-к тарак була; тарак – тарауныћ коралы. Ђгђр ул сњзне тар-ак рђвешендђ бњлђбез икђн, мђгънђ бђйлђнеше юкка чыга. Икенче бер мљџим закончалык – ясалма сњз составындагы нигез шул ук мђгънђдђ телдђ аерым кулланыла алырга тиеш. Мђсђлђн, илђк џђм чилђк сњзлђре аваз составы буенча охшаш, ђмма чилђк сњзе тамыр сњз, аны тљзелеше буенча чил-ђк дип аерып булмый.
Сњз ясагыч нигез белђн яћа ясалган сњз арасында барлыкка килђ торган гомумилђштерелгђн мђгънђлђр с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е дип атала.
Мђсђлђн, фигыльдђн исем ясый торган -гыч/-геч (-кыч/-кеч) кушымчалары књбрђк нигездђ белдерелгђн эшнећ к о р а л ы мђгънђсендђге исемнђр ясый: кис-кеч, сљз-геч, тљй-геч, сљрт-кеч. Бу тљзелештђге ясалма исемнђр шулай ук эшне башкаручы с у б ъ е к т мђгънђсендђ дђ булырга мљмкин: бел-геч, ерт-кыч, корт-кыч. Димђк, бу мисалларда сњз ясалыш мђгънђсе – к о р а л џђм с у б ъ е к т мђгънђлђре. Сњз ясагыч нигез књпчелек очракта яћа ясалган сњзнећ гомумилђштерелгђн мђгънђсен билгели (мотивлаштыра). Шућа књрђ лингвистикада ясагыч нигезне м о т и в л а ш т ы р у ч ы с њ з, яћа ясалган сњзне м о т и в л а ш к а н с њ з дип тђ атыйлар.
2. Сњз ясалыш тибы. Бер њк сњз тљркеменнђн бер њк тљрле кушымча белђн ясалган сњзлђрдђ сњз ясалыш мђгънђсе тљрлечђ булырга мљмкин. Мђсђлђн, исем сњз тљркемнђреннђн (исем, сыйфат, сан) исем ясагыч -лык/-лек кушымчасы белђн ясалган исемнђрдђ, ясагыч нигезнећ нинди мђгънђви тљркемдђге сњз булуына карап, сњз ясалыш мђгънђсе дђ њзгђрђ, џђм тљрле с њ з я с а л ы ш т и п л а р ы барлыкка килђ:
-лык/-лек кушымчасы:
а) т а б и г а т ь к њ р е н е ш л ә р е н белдергђн исемнђргђ ялгана џђм шул предметлар тупланган урынны белдерђ торган исемнђр ясала: ком-лык, су-лык, каен-лык, таш-лык;
б) к е ш е яки х а й в а н ђ г ъ з а л а р ы атамаларына ялгана, шул ђгъза љчен кирђкле кием яки ќайланма исемен белдерђ: баш-лык, књз-лек, тњш-лек, арка-лык;
в) с ы й ф а т л а р г а ялганып, абстракт мђгънђле исемнђр ясый: гњзђл-лек, батыр-лык, намуслы-лык;
г) с а н н а р г а ялганып акча берђмлеген белдергђн сњзлђр ясый: ун-лык, илле-лек, йљз-лек џ.б.
Бер њк сњз тљркеменнђн бер њк кушымча белђн ясалган, бер њк сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган сњзлђр бер с њ з я с а л ы ш т и б ы н а карыйлар.
Бер њк сњз ясалыш тибына кергђн сњзлђр рђтендђ дђ кайчак тљрле мђгънђ тљсмерлђре белђн аерылып торган сњзлђр барлыкка килђ. Мђсђлђн, исемнђн исем ясагыч -чы/-че кушымчасы ясалыш тибы буенча џђрвакыт ясагыч нигезгђ бђйле рђвештђ нинди дђ булса э ш б а ш к а р у ч ы н ы (с у б ъ е к т н ы) белдергђн исемнђр ясый. Бу очракта сњз ясалыш мђгънђсе – с у б ъ е к т н ы белдерњ. Ђмма нигезнећ нинди булуына карап, сњз ясалыш мђгънђсе дђ тљрле тљсмерлђр ала:
сабан-чы билгеле бер нефть-че билгеле бер
урак-чы к о р а л таш-чы о б ъ е к т
баян-чы белђн эшлђњче печђн-че белђн эш итњче
юл-чы билгеле бер билђм-че билгеле бер
котып-чы у р ы н д а ђлђк-че эшкђ џђвђс-
буфет-чы эшлђњче гайбђт-че лек књрсђтњче
(о б ъ е к т)
Мондый очракта лингвистикада г о м у м и с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е џђм х о с у с ы й с њ з я с а л ы ш м ђ г ъ н ђ с е дигђн тљшенчђлђр кулланыла. Димђк, сњз ясалыш тибы да њз эченђ ваграк мђгънђ тљркемчђлђрен алырга мљмкин. Мондый очракларны бљтен тулылыгы белђн љйрђнњ нђкъ менђ махсус сњз ясалышы фђненђ карый.
3. Сњз ясалыш моделе (калыбы). Тел њзенећ яшђеше белђн тоташ хђрђкђттђ булган кебек, аныћ лексик системасындагы яћа сњзлђр дђ љзлексез барлыкка килеп тора. Сњз ясалышы фђнендђ соћгы вакытта љстенлек алган фикерлђргђ таянсак, яћа сњзлђр нигездђ телдђ борынгыда ук барлыкка килгђн ђзер м о д е л ь л ђ р нигезендђ ясалалар (Н.М.Шанский, А.А.Юлдашев, Г.Н.Семенова). Ђзер модельлђр (калыплар) нигезендђ ясалган сњзлђр с њ з я с а л ы ш р ђ т е н, с њ з я с а л ы ш т и б ы н барлыкка китерђлђр. Мђсђлђн, -даш/-дђш кушымчасы белђн исем ясалышын борынгыдан килђ торган сњз ясалыш калыбына кертергђ мљмкин, џђм ул кулланыла торган, п р о д у к т и в к а л ы п булып санала. Тарихтан килђ торган як-таш, юл-даш, љй-дђш, сер-дђш сњзлђренећ калыбы белђн соћрак ясалган ђћгђмђ-дђш, сыйныф-таш (класс-таш), тљркем-дђш (группа-даш), фикер-дђш сњзлђрне џ.б.ны кертергђ мљмкин. Лђкин телдђ, кайчандыр бик ућдырышлы кулланылып та, хђзерге вакытта яћа сњз ясалмый торган, продуктивлыгын югалткан модельлђр дђ бар. Мђсђлђн, алдагы бњлеклђрдђ књрсђтеп њткђн, фигыльдђн -ак/-ђк, -к кушымчалары белђн исем ясый торган модель шундыйлардан (тор-ак, ур-ак, када-к, ят-ак џ.б.). Шућа књрђ бу модель буенча яћа сњз ясау телнећ табигатенђ ярашып бетми (ђйтик, компьютер урынына сана-к сњзе кебек).
Сњз ясалыш модельлђре тљрле ысул белђн сњзлђр ясалышына карый. Мисал љчен, юлбасар тибындагы продуктив модель нигезендђ хђзерге кљндђ дђ яћа сњзлђр ясалу дђвам итђ: урынбасар, эшкуар, эзтабар, субњлђр џ.б. Морфологик-синтаксик ысул (конверсия) белђн кљтњче, багучы тибындагы модель нигезендђ ясалган сњзлђр шулай ук телдђ бик актив кулланыла: укытучы, сайлаучы, бораулаучы џ.б.
4. Сњз ясалыш оясы. Бер њк ясагыч нигездђн тљрле кушымчалар белђн сњзлђр ясалу – с њ з я с а л ы ш о я с ы н барлыкка китерђ. Мђсђлђн,
эш-че, эш-чђн, эш-лђ, эш-ле, эш-сез;
бел-ем, бел-геч;
кис-ђк, кис-кен, кис-кеч, кис-ек џ.б.
Татар телендђ сњз ясалышыныћ тагылмалы теллђргђ хас булганча њтђ књренмђле булуы џђм тамырныћ мљстђкыйльлеге нђтиќђсендђ, мондый сњз ясалыш оялары бик кић таралмаган. Рус телендђ ул бик актив. Ђйтик, улететь, прилететь, залететь, пролететь тибындагы ясалма сњзлђрне џђр фигыль нигезеннђн диярлек ясап була.
6. Сњз ясалыш чылбыры. Бер њк тамырга бер-бер артлы берничђ ясагыч кушымча ялганып сњз ясалу с њ з я с а л ы ш ч ы л б ы р ы н барлыкка китерђ. Мђсђлђн, яш(ел) +чђ+че+лек, бак(ча)+чы+лык, ђдђп+ле+лек, шак+ылда+ вык, гљр+лђ+век, бил(ге)+сез+лек џ.б.
Яшел сњзендђге -ел, бакча сњзендђге -ча џђм билге сњзендђге -ге элементлары тарихи сњз ясалышына карый. Алар кайчандыр шулай ук сњз ясагычлар булып, хђзерге кљндђ тамыр белђн береккђннђр, њле кушымчага ђверелгђннђр.
Сњз ясалыш чылбырында сњз ясагыч н и г е з џђр этапта њзгђреп тора. Ђйтик, ђдђплелек сњзенећ ясалышы тњбђндђге тђртиптђ бара: ђдђп+ле – алынма исемнђн сыйфат ясалган; ђдђпле+лек – сыйфаттан исем ясалган1.