§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:

а) хәл фигыль белән б е р ү к вакытта булган эш-хәлләрне белдерә:

Аны чын ихластан куанып, зурлап каршы алдылар (Ә.Еники). Ишелеп кар ява юлларыма, Мәңге кояш Тукай урамында (Р.Гаташ). Күккә таба үрелеп бер-берсенә нык сыенып, яр өстендә баһадир агачлар утыра (Н.Фәттах).

ә) хәл фигыль төп-эштән а л д а булган эш-хәлләрне белдерә:

Йомыры гына ат кырын-кырын гына борылды да, юлга төшеп, вак адымнар белән юыртып китте. (Р.Гыйззәтуллин). Сөләйман абзый тынычланып, яңадан килененең хәлен сораштыра башлады (Г.Әпсәләмов).

Каты гына суыклар башланып, инеш бозланганга инде байтак вакытлар үтсә дә, әле кар күрсәткәне юк. (Ф.Хөсни).

Икенче бер фигыльне ачыклап килгән, һәм төп фигыль белән төрле вакыт мөнәсәбәтендә торган хәл фигыльләр, рәвешләр кебек үк, эш-хәлне төрле яклап ачыклап киләләр:

Төп фигыль белән б е р ү к вакыттагы эшне белдергән хәл фигыльләр күбрәк эш-хәлне ү т ә л ү р ә в е ш е ягыннан ачыклыйлар: кычкырып (сөйли), ашыгып (килә), зурлап (каршы ала) һ.б.

Мортазин туктады. Урман өстеннән ачулы сызгырып, көзге салкын җил исеп китте (Г.Әпсәләмов). Читекче кызлар булган йортка керүне мин зарыгып көтә идем... (Г.Бәширов). Шаулап аккан су булыр, тау башлары, тау аслары (Г.Тукай). Әллә Тукай сөеп тыңлаганга, “Әллүки”ләр һаман тынмаган (Р.Миннуллин).

Төп эштән а л д а г ы эшне белдергән хәл фигыльләр эшнең с ә б ә б е н, м а к с а т ы н, к и р е ш а р т ы н һ.б. белдерәләр, яки бе р-б е р а р т л ы эшләнгән эш-хәлләрне белдереп киләләр.

а) эшнең с ә б ә б е н белдерәләр:

Нуриәсма оныкларына яшь аралаш карап.. йөзләрендә Сәгыйдулланың һәм үзенең чалымнарын табып шатланды (Ф.Садриев). Каенатасының тамак кыруын ишетеп, килен сискәнеп куйды (Р.Гыйззәтуллин).

ә) эшнең м а к с а т ы н белдерәләр:

Сине эзләп өегезгә кагылган идем... (Т.Галиуллин). Ирекле илгә яңа җыр килә Гөрләп, хәерле иртә теләп (Ә.Ерикәй). Хәтерлиме әнкәй күпме еллар Шушы сукмаклардан узганын? Эзләп төште микән сагынып ул, Чишмәдән су алган кыз чагын (М.Галиев);

б) –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль б е р-б е р а р т л ы башкарылган эшне белдерә, бу очракта ул күпмедер дәрәҗәдә сөйләмне җанландыра торган стилистик чара максатын да үти:

Карт белән карчык конвертны кулдан-кулга күчергәләп байтак вакыт әвәләнгәннән соң ...өй алды ишеген дә, өй ишеген дә эчтән бикләп, үзара, әлбәттә, чыш-пыш белән генә аңлашып, конвертның ябыштырганын кубарып карарга булдыралар (Ф.Хөсни);

в) –да/-дә (-та/-тә) кисәкчәсе белән килеп, бу хәл фигыль формасы

к и р е шарт мәгънәсен белдерә:

Дөньяда аз гына яшәп тә, батырлыгы, Ватанга тугрылыгы белән халык күңеленә мәңгегә кереп калган Абдулла Алиш ... (Сөембикә). Айдар! Иркенләп бер сөйләшергә дип йөреп-йөреп тә, бу арада андый бәхеткә ирешә алмагач, сиңа менә шушы хатны язарга булдым (Ф.Хөсни).

-ып/-еп кушымчалы хәл фигылнең юклыгы -мый/-ми; –мыйча/-мичә кушымчалары белән ясала: барып-бармыйча, килеп-килми-килмичә һ.б.

Өрә белми өргән эт авылга бүре китерер (мәкаль). Җил исми яфрак селкенми (мәкаль). Сыймады батырлар йөрәге – Чатнады таш пулат коймалар. Хисләре буйсынмый богауга Киң-иркен күкләргә менделәр (Н.Арсланов); Килгән чакта башка авырлык.... Сиздермичә ярдәм иткәнсез, Сез иң күркәм кеше икәнсез (Ф.Яруллин). Авыл артындагы чирәмлеккә менеп, шуннан ашыкмыйча гына кайтырга булдылар (Ә.Еники).

Сөйләм телендә һәм кайбер фольклор әсәрләренең телендә бу кушымча –маенча/-мәенчә вариантында да кулланыла: Ничек килдегез сез безгә, батмаенча диңгезгә...(җыр).

-ып/-еп кушымчалы хәл фигыль, -а/-ә кушымчалы хәл фигыльдән аермалы буларак, гадәттә кабатланмыйча кулланыла, әмма аерым очракларда бигрәк тә поэтик әсәрләрдә ул кабатланып та килергә мөмкин. Бу вакытта гадәттә эш-хәл стилистик яктан көчәйтелеп күрсәтелә, яки кабатлануны белдерә:

Милли хисләр белән ялкынланып, сызлып-сызлып чыга күңленнән (Г.Тукай). Йөгереп-йөгереп туктаган, Яулык болгап сыктаган, нәзкәй билем, исән бул (Дәрдмәнд). Йөгереп-уйнап ага Болак, Камышлары – рәшәдә! Казан өсте – ап-ачык күк, Иделкәй янәшәдә (Р.Фәйзуллин). Әлфия үксеп-үксеп еларга тотынды (З.Мәхмүди).

§ 126. -а/-ә, -ый/-и кушымчалы хәл фигыль -а/-ә кушымчалы хәл фигыль һәрвакыт төп фигыль белән б е р ү к в а к ы т т а булган эшне, һәм, башлыча, икенче бер эш-хәлнең билгесен белдерә, аны үтәлү рәвеше буенча характерлый. Хәл фигыльнең бу формасы күбрәк кабатланып килә: ашыга-ашыга (килә), сөйли-сөйли (яза), йөгерә-йөгерә (кайта) һ.б.

Җырлый-җырлый үттем Барабаны, Җырлый-җырлый үтәм Уралны... (Х.Туфан). Хәзер инде иркенәеп һәм биегәеп киткән күк йөзеннән кояшны каплый-каплый өзгәләнгән соры болыт төркемнәре генә агыла (Г.Әпсәләмов). Кыз түзмәде, тәгәрәп китәрдәй булып, чайкала-чайкала көлергә тотынды. (Ә.Еники).

-а/-ә формасы шулай ук эшнең вакытка мөнәсәбәтле рәвештә үтәлү дәрәҗәсен белдерә:

....Әнкәйләрнең бөеклеген яши-яши аңлыйбыз....(Р.Миңнуллин). Бала елый-елый арыган булса кирәк, ул бары сулкылдап ыңгыраша гына иде (Ә.Еники). Карлар ера-ера Күптәнгегә йөрәк юл сала... (Х.Туфан).

Стилистик кулланылышта бу форманың синоним яки антоним вариантлары кабатланып килергә мөмкин (ашыга-кабалана, йөгерә-атлый, кача-поса), тезмә фигыльләрдә исә гадәттә ярдәмче фигыль генә кабатлана (ял итә-итә, төш күрә-күрә, аһ итә-итә һ.б.).

Син нәрсә сөйлисең, Нуриәсма! – диде Хәдичә ашыга-кабалана (Ф.Садриев). Керүен кермәде, әмма төнге караңгылык каплап алгач, кеше күрмәгәндә, кача-поса дигәндәй, ул тирәдән ничәмә-ничә тапкырлар урап кайтуы хак анысы (Р.Гыйззәтуллин). Егыла-тора алга таба атлыйк имди (Г.Тукай). Тирбәлә җилдә бөреләр Йокыга китә-китә. Алдагы язга кадәрле Ял итә-итә-итә. (Х.Туфан).

Сирәгрәк очракларда –а/-ә кушымчалы хәл фигыль кабатланмыйча да килергә мөмкин: озата (китте), күрешә (килгән) һ.б.

Ничек диләр әле, алты яшәр юлдан кайтса, алтмыш яшәр күрешә килер диләрме? (Ә.Еники).

Бу хәл фигыльнең юклыгы, –ып/-еп формасындагы кебек үк, –мый/-ми, -мыйча/-мичә, -маенчә/-мәенчә кушымчалары белән белдерелә; -ып формасыннан аермалы буларак, бу очракта фигыль янында күбрәк –гына кисәкчәсе сорала ашыга-ашыга - ашыкмыйча (гына), эшли-эшли - эшләмичә (генә), йөгерә-йөгерә - йөгермичә (генә) һ.б. Мәсәлән: ашыга-ашыга аңлатырга тотынды~ашыкмыйча гына аңлатырга тотынды.

§ 127. -гач/-гәч кушымчалы хәл фигыль. Хәл фигыльнең бу төре фигыль нигезенә -гач/-гәч, -кач/-кәч кушымчасы ялганып ясала һәм, кагыйдә буларак, ул үзе ачыклаган фигыльдән а л д а булган эш-хәлләрне белдерә: кайткач (күрдем), килгәч (ишеттем), баргач (таныштым) һ.б.

Сөйләм эчендә фигыльләрнең лексик-семантик мәгънәләренә бәйле рәвештә, бу очракта хәл фигыль һәм төп фигыль арасында төрле мәгънә бәйләнешләре барлыкка килә:

а) –гач кушымчалы хәл фигыль контекстта төп эшнең үтәлү в а к ы т ы н белдерә:

Чатка җиткәч, Акчурин бик азга гына машинасын туктатып, сәгатенә карап алды (Г.Әпсәләмов). Үрләреңне менгәч, туган ягым, рәшәң белән битем юдың син... (С.Хәким). Чатырына кайткач Зөбәеров ярты төнгә кадәр буровой документларын актарып утырды (Ш.Бикчурин).

ә) –гач/-гәч, -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльләр б е р-б е р а р т л ы булган эш хәлләрне белдерәләр.

...Шәһәр өстендә ялт-йолт килеп уйнаган яшен уты кремльнең ак стенасын, таш пулатларын, башняларын бераз яктырткач, өй түбәләре өстеннән йөгереп үтеп, ... порт төзелеше өстендә биергә тотынды (Г.Әпсәләмов). Авылга кайтып, туган-тумачаның чәен эчкәч, сеңелләрнең чикләвекләрен ашагач, минем искә теге вакыттагы чия төшләре килеп төштеләр (Ф.Хөсни).

Хәл фигыльләрнең бу рәвешле кулланылышы аларның сөйләм эчендә әһәмиятле стилистик вазифа башкаруын да күрсәтә, ягъни алар бер үк фигыль формасының кабатлануыннан да коткаралар. Мәсәлән: ... яктыртты...йөгереп үтте... биергә тотынды түгел, ә ... яктырткач .... йөгереп үтеп ... биергә тотынды;

б) –гач кушымчалы хәл фигыль эшнең с ә б ә б е н белдерә:

Байның күчәчәк җәйләүне карап иртән китүдән яңа кайтуы иде, арыган, янган иде. Хатыннар белән Арысланбайны күргәч, җанланып китте (Г.Ибраһимов). ...Үзең теләп бер хушлашкач кабат сагынма икән (Р.Фәйзуллин). Куандылар өч-дүрт бүре моны күргәч, Алларына Кәҗә белән Сарык килгәч (Г.Тукай);

в) сирәгрәк –гач кушымчалы хәл фигыль эшнең ш а р т ы н да белдереп килә: курыккач (килмә), белмәгәч (сөйләмә) һ.б.