- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
К у ш м а и с е м н ђ р н е ћ т љ з е л е ш б у е н ч а тњбђндђге тљрлђре бар:
а) и с е м + и с е м н ђ н торган кушма сњзлђр: сабантуй, кљньяк, тљньяк, тукранбаш, елъязма, ќирќилђк, ташкњмер, тимерчыбык, кулъяулык, ашъяулык џ.б.;
ә) с ы й ф а т + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: аккош, акбур, актамыр, терекљмеш, озынборын, сорыкорт, кызылтњш џ.б.;
б) с а н + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: љчпочмак, љчаяк, бишбармак, кыргаяк, тугызбуын (гљл исеме) џ.б.;
в) а л м а ш л ы к + и с е м н ђ н торган кушма исемнђр: њзаћ, њзидарђ, њзагач џ.б.;
г) и с е м + -ыр/-ер кушымчалы с ы й ф а т ф и г ы л ь д ә н т о р г а н к у ш м а и с е м н ә р: субњлђр, илбасар, юлбасар, эзтабар, Илсљяр џ.б.;
д) и с е м + ф и г ы ль калыбында шулай ук књп кенђ ялгызлык исемнђр дђ ясалган: Иштуган, Гљлњсђ, Айтуган, Ханкилде џ.б.;
Аерым очракларда кушма исемнђрнећ икенче компоненты ясалма сњз булырга мљмкин. Мђсђлђн: алъяпкыч – ал + яп-кыч, љскорма – љс+кор-ма, суњсем – су+њс-ем џ.б. Мондый сњзлђрне Ф.А.Ганиев кушымчалау џђм сњз кушу ысулы белђн ясалган сњзлђргђ, ђ Д.Г.Тумашева сњз ясалышыныћ катлаулы очракларына кертђ.
Т е з м ђ и с е м н ђ р. Тезмђ исемнђр ирекле сњзтезмђлђр калыбы (моделе) буенча ясала. Ић еш очрый торган тезмђ сњзлђр арасында тљп ике калыпны билгелђргђ мљмкин. Алар:
а) II тљр изафђдђн ясалган тезмђ исемнђр: кура ќилђге, бал корты, ишек алды (ишегалды), књз кабагы, эт балыгы, чњп њлђне џ.б.
ә) сыйфат + исем калыбында ясалган тезмђ сњзлђр: кара карга, ала карга, кара ќимеш, Ак дићгез, Ерак Кљнчыгыш, Якын Кљнчыгыш џ.б.; Кайбер тезмђ исемнђрнећ телдђ тезмђ џђм кушма вариантлары бар. Мђсђлђн: сабан туе – сабантуй, ишек алды «сени» – ишегалды џ.б.
II тљр изафђ калыбы белђн ясалган тезмђ исемнђр арасында њсемлек, кош-корт, бљќђк атамалары џђм тљрле фђн љлкђсенђ караган атамалар зур урын алып тора: милђш чыпчыгы, кђќђ гљмбђсе, нарат ќилђге, тутык њлђне, бњре уты, пђйгамбђр тырнагы, чебен гљмбђсе, давыл чђчђге, урман тавыгы, кђбестђ књбђлђге, балавыз кљясе, иген коћгызы џ.б.
Ђмма кайбер хезмәтләрдә шундый сүзләр белән рәттән китерелгђн тузан бљртеге, йон бљртеге, балык канаты џ.б. кебек берђмлеклђрне, русчага «пылинка», «шерстинка», «плавник» дип тђрќемђ ителњгђ карап кына, тезмђ сњзлђргђ кертњ дљрес булмас1. Алар – ирекле сњзтезмђлђр, ягъни аерым сњз, лексик берђмлек тњгел, алар синтаксик берђмлеклђр.
П а р л ы и с е м н ђ р њзара тезњле бђйлђнештђге ике сњз янђшђ килњ юлы белђн ясала. Аларныћ тњбђндђге тљрлђре бар:
а) њзара якын мђгънђле яки синоним сњзлђр янђшђ килђ: агай-эне, дус-иш, аћ-белем, ќил-давыл, гореф-гадђт, буй-сын, моћ-зар, урын-ќир, ќилђк-ќимеш џ.б.;
б) капма-каршы мђгънђле сњзлђр (исем, сыйфат џ.б. янђшђ килеп, исемнђр ясала): ут-су, ќир-књк, карты-яше, олысы-кечесе, сату-алу, алыш-биреш, керем-чыгым, юк-бар џ.б.;
в) икенче компонент архаиклашкан сњз: мал-туар, иген-тару, туган-тумача, бала-чага, кыз-кыркын, савыт-саба џ.б.;
г) икенче компонент беренче сњзнећ ясалма рђвештђ њзгђртелгђн фонетик варианты: малай-шалай, калдык-постык, имеш-мимеш, тимер-томыр џ.б.;
д) компонентлары аерым кулланылмый торган сњзлђр: ыгы-зыгы, эћгер-мећгер, чыр-чу, шау-шу џ.б.;
е) компонентлары мђгънђ ягыннан гомуми књзаллаулы (ассоциатив) бђйлђнештђ генђ торган парлы сњзлђр. Мондый сњзлђрнећ мђгънђсе гадђттђ компонентлар мђгънђсе суммасына караганда кићрђк була. Мђсђлђн: ипи-тоз – гомумђн сый-хљрмђт мђгънђсендђ; йорт-ќир – хуќалык џђм аныћ барлык атрибутлары; хђбђр-хђтер, кунак-тљшем, тњшђк-ястык кебек парлы сњзлђрне дђ шул ук тљркемгђ кертергђ мљмкин.