- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
а) баш килештђ: Ала каргада аласыћ булсын (мђкаль). Тљялђсе тљялеп, алынасы алынып беткђннђн соћ, хђер, озак тормадылар (Ф.Хљсни).
ә) тљшем килешендђ: Ашыйсын ашаган, яшисен яшђгђн (мђкаль). Ичмасам теге малай да кайтмый, сљйлђшђсен сљйлђшер идем дђ кайтып китђр идем (Ф.Хљсни). Џай йљрђклђр янып, ялкын йотып, књрђсенђ књћел ќилкенде (Г. Афзал).
-асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы бик актив. Ђдђби ђсђрлђрдђ дђ, сљйлђм телендђ дђ ул бу мђгънђдђ бик еш очрый:
а) б а ш килештђ: Синећ килђсећ кичђ њк билгеле иде инде (сљйлђм теле). Дљресен ђйткђндђ, њзенећ килђчђге, кая укырга барасы турында ачык итеп уйлаганы юк ђле Гђрђйнећ (С.Сабиров).
ә) т љ ш е м килешендђ: Ул чакта мин њземнећ сугышка китђсемне тђмам оныттым (Г.Ђпсђлђмов). Талдыйн тартма ясадым, тар буласын белмђдем (Г. Тукай).
б) ю н ђ л е ш килешендђ: Ул планы ућышлы чыгасына тђмам ышанган (Ф.Хљсни). Гђњџђр џђлакђт килђсенђ џич ышанмый иде (Г.Ђпсђлђмов).
Мисаллардан књренгђнчђ, -асы формасы исемлђшкђн хђлдђ џђм исем фигыль мђгънђсендђ књбрђк баш, тљшем, юнђлеш килеше кушымчалары белђн кулланыла. Аныћ чыгыш килеше формасы сљйлђм телендђ очрый: Аныћ килђсеннђн хђбђрем юк иде.
Исем фигыль мђгънђсендђ килгђндђ эш башкаручы субъект тљшенчђсе тњбђндђге юллар белђн белдерелђ:
а) сыйфат фигыльгђ ялганган тартым кушымчалары белђн: «Ђхбар» бай дип еллык яздым, ябыласын белмђдем (Г.Тукай). Килђсећне алдан хђбђр итђргђ идећ (сљйлђм теленнђн);
ә) тартым кушымчасы џђм иялек килешендђге исем яки алмашлыклар белђн: Кышныћ яман килђсен алдан ук сизеп... Донбасс якларына сыздым (Ф.Хљсни). «Бурлак»ныћ кызыл яр турыннан кайчан њтђсен алдан белдереп торган икђн (С.Сабиров).
Искђрмђ. Ш затта -асы формасына гадђттђ љстђмђ рђвештђ тартым кушымчасы ялганмый (килђсе-м, -не, килђсе-н, -не, килђсен), ђмма бу очракта да ул тартымлы тљрлђнеш кушымчаларын ала. Бары тик сљйлђм телендђ генђ -асы формасына љстђмђ рђвештђ III зат тартым кушымчасы ялганып килњ очраклары бар: Хђзер «Ирек мђйданы», килђсесе «Университет» тукталышы (трамвайда сљйлђшњдђн).
б) субъект баш килештђге исем яки алмашлыклар белђн белдерелђ: Гљллђр инде яфрак яралар хђбђр итеп язлар ќитђсен (Х.Туфан). Апрель ќиле май килђсен хђбђр итђ (Г.Афзал);
в) билгесез, яки гомумилђштерелгђн субъектны белдерђ: Еллар њтђсен атналарда, айларда њтђргђ тиеш булуыбызны уйлап та карамыйбыз (Г.Ђпсђлђмов).
§ 114. -асы формасыныћ мљстђкыйль ќљмлђнећ хђбђре функциясендђ кулланылуы. -асы формасы атрибутив функциядђ џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылудан тыш, ќљмлђдђ мљстђкыйль позициядђ хђбђр булып та килђ ала. Бу очракта, гадђттђ ул кирђклек, тиешлек, телђк модаль мђгънђлђре катыш килђчђктђ булачак эшне белдерђ: Арышка тљшђсе бу айда (Г.Афзал). Иртђгђ районга барасы (Ф.Хљсни). Бу караћгы чормага ничек менђсе инде тагын! (И.Гази). Бетђр иде књћел ярасы, тагын анда ничек барасы? (ќыр).
Татар телендђ -асы формасыныћ бу мђгънђсе -рга формалы инфинитивныћ мљстђкыйль кулланылышына да охшаш [Борџанова, 1969: 636]. Чагыштырыгыз: Мића иртђгђ районга барасы. Мића иртђгђ районга барырга.
Диалектология буенча язылган хезмђтлђрдђ дђ -асы формасыныћ инфинитив ролендђ килње, аныћ бу мђгънђсенећ аерым диалектларда ђдђби тел белђн чагыштырганда кићрђк таралган булуы да билгелђнђ.
-асы формасыныћ хђбђр ролендђ килњен мђгълњм дђрђќђдђ -ган, -ыр, -ачак кушымчалы хикђя фигыльлђр кулланылышы белђн чагыштырып булыр иде. Тик бу формалар хђбђр функциясендђ килеп, зат-сан белђн тљрлђнђлђр, џђм алар инде, затланышлы фигыльлђр буларак, сыйфат фигыльлђрнећ башка мђгънђлђреннђн аерымланалар, -асы формасы хђбђр позициясендђ килсђ дђ, зат-сан белђн тљрлђнми, шућа књрђ аныћ бу рђвешле кулланылышы сыйфат фигыльнећ њз мђгънђлђреннђн берсе, њзенчђлеге булып кала.
Ђмма -асы кушымчалы сыйфат фигыль бу очракта да с у б ъ е к т к а бђйле эш-хђлне белдерђ, џђм контекстта эш башкаручы субъект тњбђндђге юллар белђн белдерелђ:
а) юнђлеш килешендђге исем яки алмашлык белђн: Таћ тарала. Мића таћнан торып, басуларга эшкђ чыгасы (Г.Афзал). Аћа бай малае булып кыланасы юк, чыгасы да, уйныйсы гына (Ђ.Еники);
ә) иялек килешендђге алмашлык белђн: Минем ђле тагын бер сђгать кљтђсе (Г.Ахунов);
б) баш килештђге исем яки алмашлык белђн: Бњген кино килђсе дип сљйлђгђннђр иде (Ф.Хљсни).
Џинди Минџаќ шул ќирлђрдђ дђрелфенњн саласы (Г.Тукай). Азык хђзерлђргђ кирђк, барысына да Мљнирђ чабасы (Ф.Хљсни);
в) эш башкаручы субъект билгесез, яки ул контексттан аћлашыла: Бетђр иде књћел ярасы. Тагын анда ничек барасы? (ќыр).
Бу функциядә -асы формасы юклыкта да кулланыла. Юклык формасы гадђттђ исемнђрдђгечђ тњгел кисђкчђсе ярдђмендђ белдерелђ: Аларныћ икесенђ дђ бердђй кагыла торган сњзлђр бетђсе тњгел (Ф.Хљсни). Машина бит њз кулыћда, тирђ-карага ялынып йљрисе тњгел (Г.Ахунов);
Юклык шулай ук юк модаль сњзе белђн дђ белдерелергђ мљмкин: Моннан соћ самолетлар ягына аяк та атлыйсым юк (С.Баттал). Сирђк очракларда гына юклык фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн бирелергђ мљмкин: Тозга баручы авылдашларын ул басу капкасы тљбендђ куып ќитте. Тагын бераз мыштырдаса, бљтенлђй љлгермисе икђн (И.Гази).