- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Сыйфатларныћ ясалышы.
§ 48. Морфологик ысул белән сыйфат ясалышы. Татар телендђ сыйфатлар књбрђк ясагыч кушымчалар ярдђмендђ, ягъни м о р ф о л о г и к ысул белђн ясалалар. Башка сњз ясалыш ысуллары, ђйтик сњз кушу ысулы, морфологик-синтаксик ысул (конверсия) сњз ясалышы буенча хезмђтлђрдђ артык кићђйтеп књрсђтелњгђ карамастан, телебездђ андый кић чагылыш тапмаган.
Ясалма сыйфатлар тљрле кушымчалар ярдђмендђ исемнђн, фигыльдђн џђм кайбер башка сњз тљркемнђреннђн ясалалар.
1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
-лы/-ле кушымчасы. Бу кушымчаны без алдагы бњлеклђрдђ ике функцияле кушымчаларга керткђн идек. Њзенећ универсальлеге џђм књп кенђ очракларда форма ясагыч кушымча рђвешендђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итње белђн бергђ (урманлы авыл, такталы аудитория џ.б.), бу кушымча исемнђн сыйфат ясагыч буларак та телдђ ић кић таралган кушымча санала. Бу очракта гадђттђ ике исем арасындагы мљнђсђбђт гади грамматик бђйлђнештђн читлђшеп, б и л г е мђгънђсен белдерђ башлый. Мђсђлђн, ямьле ќир – яме булган ќир генђ тњгел, гомумђн књћелгђ хуш килерлек, матур урын; тозлы аш – тозы булган аш кына тњгел, тозы чамадан артып киткђн аш џ.б.
-лы/-ле кушымчасы тњбђндђге сњз ясалыш мђгънђлђренђ ия булган сыйфатлар ясый:
а) исемнђргђ кушылып, шул предметныћ кемгђдер яки нђрсђгђдер караганлыгын билге итеп књрсђтђ: яћгырлы кљн, дымлы џава, моторлы кљймђ, балалы хатын, кылчыклы бодай, сљякле ит, сљтле чђй, ямаулы кием, кайгылы кеше џ.б.;
ә) бер предмет белђн икенче предмет арасындагы мљнђсђбђтне, ягъни бер предметныћ икенчесендђ табылуын ућай бђялђњ тљсмере белђн белдерђ: акыллы кеше, белемле кыз, фикерле студент, эчтђлекле ђсђр, инсафлы егет, тђмле ризык џ.б. Мондый сњз ясалыш мђгънђсенђ ия булган кайбер сыйфатларда мотивлаштыручы исемнђрнећ тамырлары хђзерге телдђ сакланмаган: ипле, атаклы, булдыклы, ярлы, белдекле џ.б. Бу сњзлђр асылда тарихи сњз ясалышына карый;
б) -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган исем књчерелмђ мђгънђ ала: башлы кеше, катлаулы мђсьђлђ, рђтле хђбђр, тљпле фикер џ.б.;
в) -лы/-ле кушымчасы кайбер сыйфатларга кушылып яћарак мђгънђле сыйфат ясый: аклы књлмђк, зђћгђрле яулык;
г) саннарга кушыла: ќиделе лампа, унлы куык, љчле уен џ.б.;
д) модаль сњзлђргђ ялганып сыйфатлар ясый: кирђкле ђйбер, тиешле ќавап;
е) исем фигыльлђргђ ялгана: тњлђњле уку, каюлы читек, чигњле яулык џ.б.
-сыз/-сез кушымчасы, -лы/-ле кушымчасы кебек њк, џђм сыйфат ясалышында, џђм форма ясалышында катнаша: тактасыз аудитория, тђрђзђсез бњлмђ, тњбђсез йорт кебек сњзтезмђлђрдђ -сыз/-сез формасы сњзлђрне бђйлђњ љчен кулланыла, грамматик мљнђсђбђт белдерђ; ђ ямьсез, тозсыз, мђгънђсез, ваемсыз кебек сњзлђр - ясалма сыйфатлар, алар билге мђгънђсен белдерђлђр.
-сыз/-сез кушымчасы еш кына -лы/-ле кушымчалы сыйфатларга карата антонимик мђгънђдђге сыйфатлар ясый, џђм аларныћ сњз ясалыш мђгънђлђрендђ дђ уртаклык бар:
а) -сыз/-сез кушымчасы бер предметта икенче бер предметныћ табылмавын билге итеп књрсђтђ: тозсыз аш, итсез аш, сљтсез чђй, майсыз ризык, кђефсез кеше џ.б.
ә) ике исем арасындагы мљнђсђбђткђ тискђре бђялђњ тљсмере љстђлђ: мђгънђсез сњз, ваемсыз кеше, кљйсез бала;
б) сыйфатларга, модаль сњзлђргђ ялганып, ясагыч нигездђге билгенећ киресен белдергђн сыйфат ясый: кыюсыз кеше, кызыксыз эш, кирђксез ђйбер, тиешсез сњз;
в) ясагыч нигезе хђзерге телдђ аерым кулланылмый торган сыйфатлар ясала: ђрсез, булдыксыз, шыксыз.
Ђмма бу кушымчалар белђн ясалган сыйфатлар џђрвакыт антонимик мљнђсђбђттђ тормыйлар, џђм бу бигрђк тђ шул кушымчалар белђн ясалган нисби сыйфатларга карый. Мђсђлђн: ќирле сљйлђш (ќирсез сљйлђш мљмкин тњгел), вакытлы эш, вакытлы хљкњмђт, атлы кеше (ат менгђн кеше) џ.б. -сыз/-сез кушымчасы исђ еш кына грамматик функция башкарганда -лы/-ле формасы белђн антонимик яктан парлаша алмый. Мђсђлђн, џавасыз яшђњ (џавалы яшђњ мљмкин тњгел), кичсез кайтмау, карандашсыз эшлђњ џ.б.
-гы/ -ге кушымчасы исемнђргђ, рђвешлђргђ џђм кайбер ярдђмче исемнђргђ ялганып урын яки вакыт мђгънђсе белђн бђйле сыйфатлар ясый:
а) в а к ы т н ы белдергђн исемнђргђ ялгана: кышкы юл, язгы кич, ќђйге кљн, кичке аш, кљндезге ял џ.б.;
ә) в а к ы т рђвешлђренђ ялгана: элекке тормыш, баягы хђл, хђзерге ђдђбият, соћгы хђбђрлђр, аргы як (арт + гы) џ.б.;
б) у р ы н мђгънђсен белдергђн ярдђмче исемнђргђ ялгана: аскы (љске) кат, эчке кием, тышкы катлам џ.б.;
в) у р ы н –в а к ы т килешендђге исемнђргђ ялгана: урамдагы ќилђк, баздагы катык, љйдђге хђл џ.б.
Бу очракта барлыкка килђ торган -дагы/-дђге (-да+гы, -дђ+ге) кушымчасын бер морфема рђвешендђ карауны без алда билгелђп њткђн идек. Кушымчаныћ статусы турындагы тљрле фикерлђр белђн дђ таныштык (сњз ясагыч, килеш кушымчасы џ.б.) Бу кушымчаны сыйфат ясагыч буларак карау безнећчђ, фђнни логикага каршы килми, чљнки татар теле љчен андый сњзтезмђлђр гадђти џђм табигый яћгырый. Ђ шундый ук бђхђсле икенче кушымча -ныкы/-неке турында моны ђйтеп булмый. Тартым сыйфатлары дип саналган андый сњзлђр табигый яћгырамый, мђсђлђн: тире аюныкы, бњрек куянныкы џ.б. Љстђвенђ биредђ сњз тђртибе дђ бозыла, татар телендђ сыйфатланмыш гадђттђ сыйфаттан соћ килђ: яхшы тире, яћа бњрек џ.б.
-лык/-лек кушымчасы. Исем ясагыч бу кушымча аерым очракларда ясалма, кушма, тезмђ сыйфатлар ясауда катнаша: атналык ризык, еллык керем, бишъеллык план, дњрт сђгатьлек дђрес, берпотлык гер џ.б.
-чан/-чђн кушымчасы исемнђрдђн џђм, сирђгрђк, фигыльлђрдђн сыйфатлар ясый: сњзчђн, телчђн, сугышчан, эшчђн, тырышучан, кызыксынучан. Бу очракта сыйфат књбрђк шђхесне характерлый: сњзчђн, эшчђн, кызыксынучан кеше.
-даш/-дђш кушымчасы. Бу кушымча актив исем ясагыч булып санала, сирђгрђк сыйфатлар да ясый: аџђћдђш, аваздаш, тићдђш џ.б.
Болардан тыш, кайбер сњзлђрдђ генђ очрый торган, пассив кулланылыштагы -сыл/-сел – сусыл ќимеш; -лач/-лђч – итлђч, йонлач; -чак/-чђк – басымчак џ.б. кушымчалар бар.