- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
а) бер сузык аваздан торган кушымчалар: бар-а, кил-ђ, ныг-ы, ким-е;
б) бер тартык аваздан торган кушымчалар: бар-ды-к, сљйлђ-де-к, укы-т џ.б.;
в) тартык-сузыктан, сузык-тартыктан торган кушымчалар: бар-ды, кайт-ты; бар-ыр, кил-ер;
г) тартык-сузык-тартыктан торган кушымчалар: кљн-нђр, ай-лар, ел-дан џ.б.;
д) тљзелеше буенча катлаулы кушымчалар: урман-дагы; без-неке, кил-гђлђ; кљл-емсерђ; бар-ырга.
Катлаулы кушымчалар тел њсеше процессыныћ соћгырак чорына карыйлар, аларныћ књбесе аерым морфемаларныћ кушылуыннан барлыкка килгђн: -ыр+га; -да+гы; -ны(ћ)+кы. Ђмма бу кисђклђр морфологик яктан береккђннђр џђм хђзерге телдђ аерым кушымча буларак яшилђр. Кушымчалар, тамыр кебек њк, даими морфемалар, ягъни алар џђр конкрет очракта сњз формасыннан аерып алына торган мђгънђле кисђклђр генђ тњгел, ђ гомумилђштерелгђн мђгънђгђ ия булган даими тел берђмлеклђре. Телнећ билгеле бер яшђеш чорында кушымчалар ябык система тђшкил итђлђр. Ягъни телдђ књпме кушымча-морфема булуы џђм аларныћ вазифалары тђгаен билгеле. Тамыр морфемалар телдђ кушымчалар белђн чагыштырганда књпкђ артык, чљнки бер кушымча књп санлы тамыр сњзлђр белђн килђ ала.
Тарихи яссылыкта караганда исђ, тљрки телләрдђге књп кенђ кушымчалар тамыр сњзлђрдђн барлыкка килгђннђр. Тарихи грамматикада шулай ук књп кенђ кушымчаларныћ статусы њзгђрњ књренеше, ягъни сњз ясагыч морфемаларныћ форма ясагычларга књчње, џђм киресенчђ, књп кенђ форма ясагыч кушымчаларныћ сњзнећ тарихи тамыры белђн берегње яки сњз ясагычларга ђверелње дђ билгелђнгђн.
Сњз тамырына кушымчалар ялганганда татар телендђ џђртљрле аваз њзгђрешлђре барлыкка килђ, џђм кушымчалар фонетик закончалыкларга бђйле рђвештђ вариантлашалар:
а) рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ кушымчалар ике (калын џђм нечкђ) вариантта килђ: -лык/-лек, -ма/-мђ, -лар/-лђр, -ны/-не, -лы/-ле;
б) тартыклар ассимиляциясенђ бђйле рђвештђ дњрт џђм алты вариантта кулланылалар: -га/-гђ, -ка/-кђ, -дан/-дђн, -тан/-тђн, -нан/-нђн.
Кушымчаларныћ бу рђвешле вариантлашуы бер яктан морфологик књренеш булса, икенче яктан ул турыдан-туры авазларныћ фонетик њзгђрешлђре, фонетик закончалыклар белђн бђйле. Алда ђйтелгђнчђ, фонетика џђм морфология арасында бара торган мондый тел књренешлђрен љйрђнђ торган тел белеме тармагы м о р ф о н о л о г и я дип атала1.
§ 10. Морфема џђм морфонемалар. Шул рђвешле, морфонология сњзгђ кушымчалар ялгаганда барлыкка килђ торган џђртљрле аваз њзгђрешлђрен љйрђнђ. Сњз формалары эчендђ морфемаларныћ конкрет реальлђшњен м о р ф о н е м а л а р яки а л л о м о р ф л а р дип атыйлар. Тамыр морфемада џђм кушымчаларда бара торган мондый њзгђрешлђр, билгеле, югарыда китерелгђн очраклар белђн генђ чиклђнми, алар шактый књп тљрле. Мђсђлђн, сњз нигезенећ нинди авазга тђмамлануына карап (тартык, сузык), кушымчалар шулай ук вариантлаша, тљрле морфонемалар барлыкка килђ. Мђсђлђн, тартым кушымчалары: -ыгыз/-егез//-гыз/-гез, -ыбыз/-ебез//-быз/-без (авыл-ыбыз, алма-быз, дђфтђр-егез, энђ-без);
Кушымчаларга мђгънђгђ бђйсез (асемантик, эпентетик) тартыклар љстђлђ (-с, -ш тартыклары) -ар/-ђр//-шар, -шђр; -ы/-е//-сы/-се (биш-ђр, алты-шар, китаб-ы, алма-сы).
Морфонологик њзгђрешлђр нђтиќђсендђ барлыкка килгђн бу морфонемалар нигездђ барысы да кушымчаларныћ ф о н е т и к вариантлары булып торалар. Флектив теллђрдђн, аерым алганда рус теленнђн аермалы буларак, татар телендђ кушымчаларныћ морфологик вариантлары бик аз. Мондыйларга тартымлы тљрлђнештђге кайбер кушымчаларны гына кертергђ мљмкин.
Мђсђлђн, китап-ка – китабым-а, китабын-а. Юнђлеш килешендђге -га/-гђ (-ка/-кђ) -а/-ђ кушымчалары морфологик вариантларга керђ, чљнки алар сњзлђр тљрлђнешенђ бђйле рђвештђ вариантлаша. Рус телендђ исемнђр тљрлђнешендђге мондый њзгђрешлђр системалы тљс ала џђм алар тљрлђнешнећ љч морфологик тибында (I склонение, II склонение, III склонение) чагылыш таба. Морфологик вариантларныћ булмавы агглютинатив теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешенећ бик тљзек булуы, бер системага буйсынуы турында сљйли.
Морфонологик њзгђрешлђргђ шулай ук тамырда булган њзгђрешлђр дђ керђ:
а) тамыр морфема белђн кушымчалар арасында тартыклар чиратлашуы барлыкка килђ: к~г, п~б (књлмђк-књлмђге, чилђк-чилђге, китап-китабы, мђктђп-мђктђбе);
б) кушымчалар ялганганда тамырдагы авазлар кыскара: ђни-ђнкђй, ђче-ђчкелт, яшел-яшькелт, халык-халкы, милек-милке џ.б.
§ 11. Кушымчаларныћ ялгану тђртибе. Сњз тамырына бер-бер артлы ялганып килгђн кушымчалар билгеле бер тђртипкђ буйсыналар. Гадђти, ућай тђртип буенча ялганганда, башта сњз ясагыч кушымчалар, аннан форма ясагычлар ялгана. Мђсђлђн: эш-че-лђр-гђ; баш-ла-ма-ган-нар, авыл-даш-лар-ым-ныћ. Шул ук вакытта, форма ясагыч кушымчалар њзлђре дђ књп тљрле, џђм аларныћ сњз тамырына яки ясалма нигезгђ ялгануында да билгеле бер эзлеклелек бар.
Морфология буенча хезмђтлђрдђ кушымчаларныћ ялгану тђртибен аћлатуга тљрле галимнђр тљрлечђрђк якын килђлђр. Г.Алпаров, мђсђлђн, кушымчаларныћ ялгану тђртибен рђтлђргђ бњлеп карый. I рђт – сњз ясагычлар. II рђт кушымчаларга ул фигыльдђ юнђлеш кушымчаларын (-дыр/-дер; -ын/-ен), исемдђ иркђлђњ-кечерђйтњ кушымчаларын (-кай/-кђй), џђм сыйфат дђрђќђлђре кушымчаларын (-гылт, -сыл, -рак) кертђ. III рђт кушымча дип юклык кушымчасын (-ма/-мђ) саный. Шунысы њзенчђлекле, галим бу кушымчаларныћ барысын да сњз ясагычлар буларак билгели. Барлык бу кушымчалардан соћ, икенче чиратта сњз тљрлђндергеч кушымчалар ялгана, ди автор; џђм аларга исемдђ килеш, тартым, сан, фигыльдђ заман, зат-сан кушымчаларын кертђ [Алпаров, 1945: 72–73]. Билгеле булганча, тамырга яки сњз нигезенђ якынрак торган кушымчалар кићрђк мђгънђле була, чљнки алар њзлђреннђн соћ килгђн барлык категориялђрдђ очрарга тиеш. «Сњзнећ азагына якынлашкан саен кушымчаныћ грамматик мђгънђсе кљчђя џђм азакта абстракт-грамматик мђгънђ белдерђ торган кушымча була» [Тумашева, 1964: 23]. Галимђнећ бу фикерен књп категорияле фигыль мисалында књрсђтсђк (баш-ла-т-ма-са-гыз), кушымчаларныћ ялгану тђртибе тњбђндђгечђ књз алдына килђ: 1) сњз ясагыч, 2) юнђлеш категориясе књрсђткече, 3) барлык-юклык, 4) наклонение, 5) зат-сан кушымчалары. Алда ђйтеп њтелгђнчђ, фигыльдђ юнђлеш, барлык-юклык категориялђре гомуми грамматик категориялђр буларак, ђ наклонение џђм зат-сан кушымчалары Д.Г.Тумашева тарафыннан хосусый грамматик категориялђр буларак билгелђнгђн иде. Соћгы вакытта чыккан хезмђтлђрдђгечђ грамматик категориялђрне форма ясагыч џђм форма тљрлђндергечлђргђ бњлњгђ нигезлђнсђк, кушымчаларныћ ялгану тђртибен тњбђндђгечђ схемалаштырып булыр иде:
Т+СЯ+ФЯ+ФТ1
Ђмма телдђ сњз тљзелешенећ бу гадђти тђртибеннђн чыгармалар да булырга мљмкин. Мђсђлђн, сњз ясалышында кайбер с њ з я с а г ы ч кушымчаларныћ билгеле бер грамматик формада килгђн сњзлђргђ ялгану очраклары да бар. Бу – књбрђк рђвешлђр ясалышына карый: йљз-лђр-чђ, њз-ен-чђ, ќђй-гђ-чђ (-чђ рђвеш ясагыч кушымча); фигыльдђн ясалган исемнђрдђ: тљз-ел-еш, ќый-ыл-ыш (ќыелыш) џ.б.
§ 12. Кушымчаларныћ кулланылу дђрђќђсе. Тел тљзелешен љйрђнгђндђ галимнђр «продуктив кушымчалар», «продуктивлыгын югалткан кушымчалар», «њле кушымчалар» дигђн терминнар белђн дђ эш итђлђр. Кушымчаларныћ бу њзенчђлеге нигездђ сњз ясагычларга карый.
Продуктив кушымчалар дип сњз ясалышында кић таралган, хђзерге кљндђ дђ яћа сњзлђр ясауда катнаша торган кушымчаларга ђйтђлђр. Боларга, мђсђлђн, исем ясагыч -чы/-че (комбайнчы, компьютерчы, дипломчы), -даш/-дђш (классташ, группадаш), фигыль ясагыч -ла/-лђ, -лаш/-лђш (телефонлаштыру, культивациялђњ) џ.б. кушымчаларны кертергђ мљмкин. Тел њсеше дђвамында књп кенђ яћа сњзлђр ясалган, ђмма хђзерге телдђ яћа сњзлђр ясауда катнашмый торган кушымчалар да бар. Алар п р о д у к т и в л ы г ы н ю г а л т к а н кушымчалар дип атала. Боларга, мђсђлђн, фигыльдђн исем ясагыч -ак/-ђк, -к (тарак, кљрђк, тњшђк), сыйфат ясагыч -ык/-ек, -к (ватык, китек, тљзек) кушымчалары џ.б. керђ.
«Њле» кушымчалар исђ тел тљзелешенећ тарихи њзгђреше нђтиќђсендђ барлыкка килђ. Хђзерге телдђге тљрки тамырлы ике яки љч иќекле сњзлђрнећ џђркайсында борынгы кушымчалар булуын фаразларга мљмкин, чљнки, галимнђр раславынча, борынгы тљрки нигез телдђ сњз тамыры бер иќекле булган. Хђзерге телдђ тамыр сњзлђр булып саналган елан, куян, тузан сњзлђре составында -ан/-ђн элементы булуын, яки яћак, белђк, терсђк кебек сњзлђрдђ -ак/-ђк, -к кушымчалары булуын бүген дђ абайлап була. Књп кенђ мондый кушымчалар борынгы тамыр белђн берегеп киткђннђр, њле кушымчаларга ђверелгђннђр. Њле кушымчалар арасында борынгы сњз ясагычлар да, форма ясагычлар да булырга мљмкин. Мђсђлђн, хђзерге телдђге ары, бире, кире кебек сњзлђрдђге -ры/-ре кисђге, яки югары, эчкђре, тискђре (тирескђре) сњзлђрендђге -гары/-кђре кисђклђре борынгы телдђ юнђлеш килеш кушымчалары булган1.
§ 13. Кушымчаларда омонимия књренеше. Тљрле лексик-грамматик яки абстракт-грамматик мђгънђ белдерђ торган кушымчалар аваз составы буенча бер-берсенђ охшаш булырга мљмкин. Мондый кушымчаларны омоним кушымчалар дип атыйлар. Мђсђлђн, -а/-ђ кушымчасы исемнђн фигыль ясый: аш-а, сан-а, кан-а, яш-ђ; тартык авазга беткђн фигыль нигезеннђн хђзерге заман формасы да -а/-ђ кушымчасы белђн ясала: бар-а, тор-а, сљр-ђ. Бу тышкы охшашлык, омонимия књренеше. Омоним кушымчаларга мисал итеп шулай ук фигыльдђн исем ясагыч -к кушымчасы (када-к, кљрђ-к, тњшђ-к), џђм фигыльдђ зат-сан кушымчасын (барды-к, торды-к, килде-к), яки килђчђк заман хикђя фигыль кушымчасы -ыр/-ер (бар-ыр, кил-ер) џђм йљклђтњ юнђлешен ясый торган шундый ук кушымчаларны (пеш-ер, тљш-ер, кит-ер) китерергђ мљмкин. Еш кына телдђ тљрле кушымчалар кушылу нђтиќђсендђ дђ грамматик омонимнар барлыкка килђ. Мђсђлђн, сату-лаш-у, сер-лђш-њ, хђбђр-лђш-њ дигђндђ -лаш/-лђш фигыль ясагыч кушымча; ђ эш-лђ-ш-њ, таш-ла-ш-у, кљй-лђ-ш-њ дигђндђ -лђ-ш ике морфемадан тора: -ла/-лђ фигыль ясагыч, -ш- уртаклык юнђлеше кушымчасы. Шундый ук омоним кушымчаларга -ка/-кђ (кап-ка, урындык-ка), -ларга/-лђргђ (эш-лђргђ, кљймђ-лђр-гђ) џ.б. керђ.