- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
§ 142. Гомуми төшенчә. А в а з и я р т е м н ә р е - үзенчәлекле сүз төркеме. Кеше тавышына, хайван һәм кош-корт, бөҗәкләр чыгарган авазларга, һәм төрле җансыз предметлар тудырган авазларга охшатып ясалган сүзләр телнең сүзлек составында үзенчәлекле катламны тәшкил итә, һәм бу авазлар һәр телнең үз үзенчәлекләре нигезендә ясала. Мәсәлән, татар һәм рус телләрендә: кикерикүк ~ кукареку, һау-һау ~ гав-гав, келт-келт ~ тик-тик һ.б.
Тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре белән бергә, кеше яки предмет хәрәкәтен, яктылык яки башка билге буенча табигать күренешен “образлы итеп күз алдына китерү өчен” (Д. Г. Тумашева) дә төрле и я р т е м н ә р кулланыла. Аларны гадәттә “образ ияртемнәре” дип атыйлар: ялт, гөлт, җем-җем, җәлт-җәлт һ.б.
Л е к с и к – с е м а н т и к яктан аваз ияртемнәре чынбарлык күренешләрен белдерәләр, әмма алар аны атап күрсәтмиләр, ә кыска юл белән белдерәләр, ягъни аларның номинатив функцияләре юк: карр-карр, бак-бак, гөлдер-гөлдер, шыбыр-шыбыр һ.б.
С и н т а к с и к яктан аваз ияртемнәре аерым җөмлә кисәге булып киләләр:
Халык арасында чышын-пышын сөйләшү китте (М. Хәбибуллин). Урман эчендә лап-лап басып килгән аяк тавышлары ишетелде (Г. Гобәй) – чышын-пышын, лап-лап – рәвеш хәлләре. Сирәгрәк аваз ияртемнәре җөмләдә хәбәр яки ия булып та килергә мөмкин. Мәсәлән:
Утыз ел казыган баз бик тирән шул: Менә инде Хәмитең шунда гөмберррт! (Г. Тукай). Болай да инде күршеләрнең чышы-пышы күп булды (сөйләм теле).
§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
1. Хайван, җәнлек, кош-корт, бөҗәк тавышларын тасвирлый торган аваз ияртемнәрею. Татар телендә бу төркемгә кергән аваз ияртемнәре бай һәм күптөрле, һәм алар әдәби әсәрләр телендә дә шактый мул чагылыш таба.
Й о р т х а й в а н н а р ы тавышының тасвиры: иһа-һа-һай, бә-ә, һау-һау, эм-мә-ә, ләң-ләң, мики-ки, му-у һ.б.
Әйе, әнә ул чыкты, әче тавыш белән кешнәп тә җибәрде: “Иһа-һа-һай!” (М. Кәрим). Гөлбәчкә ябылган бәрәннәр, әниләренең тавышын ишетеп, артларына ут капкандай, кычкыра башладылар: “Эм-мә-ә! Эм-мә-ә!” (Г.Сабитов). Кәҗә әйтә: “Мики-кики!” Капчыктагы бүре башы бит унике (Г. Тукай). Кыяфәтсез түгел, матур ул, әни, матур. Ләң-ләң дип өрә дә белә ул (Г. Шәрәфи). Айдарны күргәч, песи, балалары өстенә тәпиен салды да, “менә минем песиләрем бар” дигән шикелле, элеккечә “мияу” дип түгел, тамак төбе белән әкерен генә “мау” дип сузды (Г. Шәрәфи).
К о ш – к о р т тавышларының тасвиры: ка-ка-ка, кыйгак, кикрикүк, кыт-кыт-кыт, пи-би-би, бак-бак, гөлдер-гөлдер һ.б.
Иң элек, муенын өскә сузып, “ка-ка-ка” дигән булып безнең ала каз килеп чыкты (Ш. Маннур). Каз, поварны аңлагандай, җанланып сөйли башлый : “кый-кый, каг-каг”,- ди, һәм поварга бер-ике тапкыр ышкылып үтә: “Кыйгак-кыйгак!”,- ди (Ә.Еники). “Пи-би-би-бип”,-ди каз бәбкәсе, Яхшатланып килгән, сөйләнә (Һ. Такташ). – Кыт-кыт-кыт, кунакларга вакыт!,- дип, берәм-берәм... куначаларга менеп кунаклыйлар икән...(әкият). Усал күгәрчен... гөлдер-гөлдер килде дә очып китте (Г. Шәрәфи). Сания апа суга бара зәңгәр чиләген асып. Сандугачлар чут-чут сайрый көянтәсенә басып (җыр).
Е р т к ы ч җ ә н л е к л ә р тавышыннан әдәби әсәрләрдә күбрәк бүре авазының тасвиры теркәлгән:
Җил дулый, Ач бүре юлдан адашкан, Ач бүре шыңшый, Улый: У-у-у- у-у! (Һ. Такташ).
Б ө җ ә к л ә р тавышының тасвиры: безз-безз – черки тавышы, чарр-чарр – чикерткә тавышы һ.б.
Безз-безз килгән булалар, Безз-безз көлгән булалар, Безелдәгән булалар (Р. Миңнуллин). Юл кырыенда чарр-чарр дип кычкырган чикерткәләргә кадәр ачу килә (Г. Рәхим).
2. Җансыз предметлар чыгарган тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәре. Мондый тасвирлар телдә шулай ук күптөрле: чаж-пож, шарт-шорт, гөрс-гөрс, шыбыр-шыбыр, шатыр-шотыр, дырк-дырк, даң-доң, келт-келт, тырр-тырр, зырр-зырр, тик-так, гөбер-гөбер, шалт-шолт, тырр-пырр, кылтыр-кылтыр һ.б.
Көрәшкәндә хәрәмләшсәң дә - чаж берне аркага (Ш. Маннур). Хәтирә кайнап торган ак самоварын лык итеп өстәлгә кертеп утыртты (А. Гыйләҗев). Әти тып-тын һәм тиз генә олы яшел сандык артыннан беләк юанлыгы шомырт таяк тартып чыгарды да “шарт-шорт” минем аркага тондыра башлады (Ш. Маннур). Ул шаулашып мышнап гөрс итеп түмрәнгә бер чаккан иде, утын икегә аерылды да балта очы җиргә барып керде (А. Гыйләҗев).
3. Кеше хәрәкәте тудырган тавышка охшатып ясалган аваз ияртемнәре: дөп-дөп, лап-лап, шап-шап, шак-шык, лакыр-локыр, чап-чоп, тырт-тырт, тып-тып, тыз-быз, тыпыр-тыпыр, мештыр-мештер, мыштыр-мыштыр һ.б.
Ул сулышын тигезләргә тырышып, беравык басып торды да, идәнгә чап-чоп басып, үз бүлмәсенә борылды (А. Гыйләҗев). Йокларга ятканнар гына иде, биләмнән Таңсылу кайтып керде, дөп-дөп басып, ишекле-түрле йөрде... (А. Гыйләҗев). Шул сүзләрне әйтте дә, шак-шок басып, кабинеттан ук чыгып китте (М. Әмирханов). Лычкылдаган аякчу, ката башлаган бишмәт итәкләре, җиңнәр бияләйләр белән лыштыр-лыштыр йөгерә-йөгерә, шык-шык орынган тешләрне туктата алмыйча, өйгә кайтып кердем (Ш. Маннур).
4. Кеше тавышына охшатып ясалган аваз ияртемнәре: ха-ха-ха, хи-хи-хи, үә-үә, мышык-мышык, пыш-пыш, гөж-гөж, мыдыр-медер, эһем, корык-корык, лыш-лыш, чырык-чырык һ.б.
Хи-хи-хи! Колхоз председателен агитировать итә бит, ә! Кара син моны! (Г. Бәширов). Миллион коллар әкрен, Ләкин йөрәк өзгеч Моңлы тавыш белән елыйлар: - Ай-й-й-й, Ай-й-й-й (Һ. Такташ). Батыр да әткәсенең яратмавын сизә,ахыры, әтисе кулына кердеме, авызын биш тиен акча хәтле ачып, гел бер моңлы көйгә җырын суза: “үә-үә-үә” (М. Әмирханов). Ул да түгел, кайдадыр якында гына чырык-чырык көлгән кызлар тавышы ишетеп алдык (Г. Ибраһимов). ... Кызчыклар бер-берсенең артына яшеренеп, шырык-шырык көлешеп алдылар (А. Гыйләҗев). – Эһем,- дип тамак кырып куйды Идият абзый (Ә. Еники).
§ 144. Образ ияртемнәре. Табигатьтәге һәм кешеләргә бәйле төрле тавышларга охшатып ясалган аваз ияртемнәреннән тыш телдә к ү р ү, с и з е м л ә ү г ә бәйле рәвештә ясалган тасвирый сүзләр – о б р а з ияртемнәре дә кулланыла. Тикшеренүчеләр образ ияртемнәрен дүрт семантик төркемчәгә бүлеп карыйлар: я к т ы л ы к һәм төс тасвирлары, х ә р ә к ә т тасвирлары, к ы я ф ә т һәм характер тасвирлары, э ч к е с и з е м л ә ү г ә бәйле тасвирлар [Татар грамматикасы, 2002: 426-427]
Я к т ы л ы к һәм т ө с тасвирлары: ялт, гөлт, ялт-йолт, ялтыр-йолтыр, ялык-йолык, җем-җем һ.б.
Чын күл бу, хәтта җем-җем уйнаклаган вак дулкыннарга кадәр күренә (Ә.Еники). Бала-чага урамнан керергә өлгерә алмады, ялтыр-йолтыр яшен утлары уйнарга тотынды (Г.Ибраһимов). Ул да булмады, күзен ялт-йолт уйнатып, Гыйльми Салихы үзе килеп чыкты (А.Гыйләҗев). Мылтыгын аскан муенга, аста атның яхшысы, юл язудан курку юк: гөлт иткән айның яктысы (Г.Исхакый).
Х ә р ә к ә т т а с в и р л а р ы: тыр-тыр, тыз-быз, җил-җил, кәз-кәз, фырт-фырт, мелт-мелт, дерт-дерт, челт-челт, дер-дер һ.б.
Атлас әле һаман нәрсә булганын аңлап җиткермичә булса кирәк, челт-челт күзләрен йомгалады (Г.Рәхим). Театр ишегеннән җил-җил атлап, тәбәнәк кенә, ...пеләш, якты башлы берәү кереп килә иде (А.Гыйләҗев). Картның сул як бите дерт-дерт селкенә башлады (Ә.Еники).
Э ч к е с и з е м л ә ү г ә, психик халәткә бәйле тасвирлар: жу, дер-дер, дерт, леп-леп, сулк-сулык һ.б.
Кинәт Кәримнең баш түбәсенә кайнар тамчы килеп төште. Кәрим дерт итеп китте (Г.Рәхим). Аның кыяфәте кеше куркытырлык иде. Фатихаттәйнең йөрәге жу итеп китте (Г.Әпсәләмов). Мансур аның, учтагы кош шикелле, дер-дер калтыранган йөрәген сизеп, тоеп торды (М.Әмирханов).