- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Рәвешләрнең ясалышы.
§ 138. Рәвешләрнең лексик составы. Рәвешләр төрләнми торган сүз төркеме булганлыктан, аларда форма ясалышы юк дәрәҗәсендә. Аерым рәвешләргә килеш, яки башка грамматик категория кушымчалары ялгана икән (еракка, ерактан), мондый очраклар күбрәк морфологик изоляцияләнү юлы белән сүз ясалышына, конверсиягә карый. Аның каравы рәвешләрнең сүз ясалышы системасы шактый бай һәм күптөрле.
Т а м ы р рәвешләр татар телендә бик күп түгел. Аларга: тиз, күп, бик, сирәк, еш, тәмам, аз, соң, ерак, якын, һаман, шактый, әле, әкрен, җәһәт, кинәт, отыры һ.б. кебек рәвешләр керә.
Рәвешләр морфологик, синтаксик, морфологик-синтаксик (конверсия) ысуллар белән ясалалар, һәм телдә бу ысуллар белән ясалган я с а л м а , п а р л ы, к у ш м а, т е з м ә рәвешләр шактый киң файдаланыла. Мәсәлән:
Карт белән карчык, конвертны кулдан-кулга күчергәләп, байтак кына вакыт әвәләгәннән соң ... өй ишеген эчтән бикләп, үзара, әлбәттә, чыш-пыш белән аңлашып, конвертның ябыштырганын кубарып карарга булдылар (Ф. Хөсни). Чатка җиткәч, Акчурин машинасын туктатты, яңадан сәгатенә карап алды (Г. Әпсәләмов). Юл казылмалы, сикәлтәле. Арба үрле-кырлы сикергәләргә тотына (Г. Бәширов). Иштуган тагын ишекле-түрле йөренә башлады (Г. Әпсәләмов). Хәзер Сөләйман абзый улын үтәдән-үтә күрә иде (Г. Әпсәләмов).
§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
–ча / -чә кушымчасы ярдәмендә исемнәрдән, алмашлыклардан, рәвешләрдән һәм төрле фигыль формаларыннан рәвешләр ясала.
а) Исемнәрнең берлек һәм күплек формаларына ялгана, күбрәк чагыштыру мәгънәсендәге рәвешләр ясала: татарча, язча, китапча, дусларча, байларча, иптәшләрчә һ.б.
Төшкә таба күк йөзе ачылып, кояш язча көлеп җибәрде (Ф. Хөсни). Матвей Яковлич та, Ольга Александровна да, татарча аңлаганлыктан, Миңзифа әбигә сөйләшү бер дә читен булмады (Г. Әпсәләмов). Һәрнәрсәгә үземчә күз салам, Бер шагыйре мин дә татарның (С. Хәким).
ә) күбрәк иялек килешендәге зат алмашлыкларына, яки билгеләү алмашлыкларына ялгана: минемчә, аныңча, аларча, синеңчә, үземчә, үзеңчә һ.б.
... Син үзеңне дөньяда безнеңчә йөрт, безнеңчә тот... (Г. Тукай). Юк, юк!- диде ул.- Минемчә булыр, мин әйткәнчә (Г. Бәширов).
б) сыйфатларга һәм рәвешләргә ялгана: әүвәлгечә, элеккечә, кичәгечә, яңача, җиңелчә, бүгенгәчә, кыскача һ.б.
Ямаширмәнең хәллерәк кызлары белән яшьрәк киленнәре кием-салымның яхшысын, яңача теккәнен киделәр (Г. Бәширов). Әүвәлгечә гүзәл бу урманнар, сәлам сезгә, алтын наратлар (Ш. Маннур). Җир җиләге белән мине иркәм сыйласа иде, элеккечә бер иркәләп, башым сыйпаса иде (Ф. Кәрим).
в) кайбер затланышсыз фигыль формаларына ялганып рәвеш ясала: әйткәнемчә, күрүемчә, белүебезчә һ.б.
–дай / - дәй кушымчасы шулай ук күбрәк исемнәргә һәм алмашлыкларга ялганып охшату-чагыштыру рәвешләре ясый: төлкедәй (хәйләкәр), уттай (кайнар), коштай (очты), миндәй (моңлы), бездәй (дус) һ.б.
Алтын коштай оч! (Ф. Кәрим).
– лай / -ләй кушымчасы күбрәк сыйфатларга һәм тәртип саннарына ялгана: яшьләй, яшьли, бушлай, тереләй, беренчеләй, икенчеләй һ.б.
Аһ җүләр Маэмай, тырыш яшьләй... (Г. Тукай). Язмыш илте яшьли еракларга, Йөрәк ничек ярсып типмәсен... (Р. Байтимеров).
– лап / - ләп кушымчасы исемнәргә, рәвешләргә һәм саннарга ялгана: күпләп (җыю), әкренләп (өйрәнү), сәгатьләп, көнләп (эшләү), чиләкләп (кою) һ.б.
Айлап торсам, еллап тормам, Сагынырсыз мин булмам (җыр). Инде каушау көнләп түгел, сәгатьләп арта (Г. Ибраһимов). Авызын тутырып вак кадаклар каба да, шуларны берәмләп ботинка төбенә кага башлый.
– лата / - ләтә исемнәргә һәм сирәгрәк саннарга ялгана: онлата, ярмалата, акчалата (бирү), икеләтә (арттыру) һ.б.
Хезмәт көненә хәзер икмәкләтә дә, акчалата да мул гына түли башлаганнар (Э. Касыймов). Без аңардан икеләтә артык сораячакбыз (Р. Ишморат).
– тын / - тен кушымчасы берничә лексема да гына очрый, рәвешләргә, сыйфатларга ялгана: тирәнтен (уйлау), түбәнтен, югартын (очу), яшертен (яшерен рәвешеннән), әкертен (әкерен рәвешеннән); астыртын рәвеше исә хәзерге вакытта тамырлашкан, этимологиясе беркадәр җуела төшкән.
Әллә кайлардан тирәнтен гөрләп килеп күк күкри (Г. Гобәй). Сәйфи астыртын гына як-ягына күз төшереп алды (Г. Бәширов).
– ын / - ен кушымчасы вакыт рәвешләре ясый, тарихи рәвештә бу кушымча борынгы корал килеше кушымчасыннан үзгәргән: кышын (эшләү), көндезен (ял итү), кичен (йөрү) һ.б.
Көзен, Идел туңганнан соң, Тимери лашман ягына китте (Г. Бәширов).
Көндезен көн җылы, матур булуга карамастан, кичен суыта (М. Гали).