- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
Т е з ү ч е теркәгечләр җөмләдә үзара тигез хокуклы, ягъни бер-берсенә иярмәгән сүзләрне, яки тезмә, кушма җөмлә составындагы гади җөмләләрне бәйлүдә катнашалар; и я р т ү ч е теркәгечләр исә, җөмлә эчендә бер-берсенә ияреп, ачыклап килгән сүзләрне, яки иярченле кушма җөмлә составындагы иярчен җөмләне баш җөмләгә бәйлиләр, һәм алар арасындагы төрле мәгънә мөнәсәбәтләрен белдерүдә катнашалар.
1. Тезүче теркәгечләр. Тезүче теркәгечләр үз эчләрендә җ ы ю ч ы, к а р ш ы к у ю ч ы һәм б ү л ү ч е теркәгечләргә аерылалар.
Җ ы ю ч ы теркәгечләргә: һәм, вә, тагын, ни...ни, янә, да, дә теркәгечләре керә. Җыючы теркәгечләр үзара тигез хокуклы җөмлә кисәкләрен һәм кушма җөмлә составындагы бер-берсенә буйсынмаган гади җөмләләрне бәйлиләр; җ ы ю , с а н а п к и т ү , т е р к ә ү кебек вазыйфа башкаралар:
а) Җыючы теркәгечләр җөмлә эчендәге тиңдәш кисәкләр янында киләләр:
Әнә шул тау итәгендәге куаклар арасында, печән чапкан вакытларда, ул һәм Заһидә ничек бер-берсе белән очрашырга теләп йөриләр иде (Ә.Еники). Рус белән тормыш кичердек сайрашып, Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып... (Г.Тукай). Камышиев ни көлергә, ни ачуланырга белмичә, Мансурның кара күзле алсу йөзенә аптырабрак карап торды.... (И.Гази). Барам, туктыйм, колак салып торам; тагын кузгалып китәм. Үлән арасында мәш килгән хисапсыз кортларга, бөҗәкләргә озак кына карап торам (Ә.Еники); Теплоходларның ак салонында Бетховенның “Айлы соната”сы Агыла да һаман агыла (Зөлфәт).
б) тезмә кушма җөмлә составындагы гади җөмләләрне үзара теркиләр:
Сизелмичә генә караңгылык иңде һәм көймә төнге табигать эчендә кечкенә бер йомычка кебек чайкала башлады (Г.Ибраһимов). Тагын шәһәр тау-гөр килә башлады, .... тагын вакыйгалар яшен тизлеге белән төрле почмакларга тарала башлады (Х.Садри). Әле яңгыр ява, әле ялтырап кояш чыга (Сөйл. т.)
К а р ш ы к у ю ч ы т е р к ә г е ч л ә р: ләкин, әмма, ә, бәлки, фәкать, тик.
Каршы куючы теркәгечләр җөмләдә тиңдәш кисәкләрне (а), яки тезмә кушма җөмләдәге гади җөмләләрне (б) теркиләр һәм бер-берсенә каршы куялар.
а) Хәзер аны гамьсез ак күбәләккә түгел, ә горур аккошка охшатырга мөмкин булыр иде. (Ә.Еники). Рәхилә ак конвертны кулына алды, тик шунда ук кире бирәсе килеп куйды (Ә.Еники). Дөньяның мин күрдем суын, күлен, Урманнарын, тавын, чүлләрен, Тик күрмәдем, Идел, синең кебек, Сагындырган ягын күрмәдем (Х.Туфан).
б) Кара җирнең кара малае мин, Ашап үстем аның икмәген... Ләкин үзем әле шул җиремдә Чәчеп, урып иген икмәдем (Р.Гаташ). Хәзер дә Илмира буйга-сынга, төскә биткә әллә ни үзгәрмәгән, тик чәчен соңгы мода буенча кыска итеп кистергән дә, кигән киемнәре затлырак (Г.Әпсәләмов).
Б ү л ү ч е т е р к ә г е ч л ә р: я, яки, яисә, әле... әле, бер... бер. Бүлүче теркәгечләр сөйләмгә санап китү, охшаш күренешләрнең берсен аерып кую, күренеш, вакыйга эш-хәлләрнең кабатлануы кебек мәгънә төсмерләре өстиләр. Мәсәлән: Юк, бу тәкъдимне ул миңа булачак киленнәре итеп кенә, яки Фатихаттәйнең үтенүләрен тыңлап ясаган (Г.Әпсәләмов). Нигә ул моңа кичә, яисә анннан элегрәк көннәрдә игътибар итмәде икән? (Г.Әпсәләмов). Я суыта дөнья, я тирләтә, яки ачыктыра. Кузгалырга, алга юл алырга Форсат ачып тора (Р.Гаташ). Әле яңгыр ява, әле ялтырап кояш чыга (Сөйл. т.)
2. Ияртүче теркәгечләр. Ияртүче теркәгечләргә: чөнки, ки, гүя, гүяки, гәрчә, әгәр, ягъни кебек теркәгечләр керә. Ияртүче теркәгечләр иярчен җөмләне баш җөмләгә ияртеп киләләр һәм алар арасында с ә б ә п, м а к с а т, ш а р т, к и р е ш а р т һ.б. мөнәсәбәтләрне оештыруда катнашалар. Җөмлә эчендәге с ү з л ә р н е бәйләүдә башлыча ягъни теркәгече генә катнаша, һәм синтаксист галимнәр аны а н ы к л а у ч ы теркәгеч дип атыйлар (Татар грамматикасы II т. – 300 б.).
Күзгә күренмичә, берничә адымда гына торып җырлаган кыз ялгыз гына булса кирәк, чөнки бүтән беркемнең дә тавышы ишетелми (Ә.Еники). Таулар Кларада һәрвакыт ихтыярсыз соклану уяталар, гүя алар, дөньядан югары күтәрелеп, түбәндәге тормышка бәйсез бер горурлык белән карап торалар (Ә. Еники). Бу вакытта Ләйлә шулкадәр матур иде ки, аңа бөтен кешенең исе китә иде (И. Гази). Әгәр менә хәзер Арыслан аның янына килеп, аңардан гафу үтенсә, ул инде күптән тынычланган булыр иде (Г. Ахунов).
Китерелгән җөмләләрдә чөнки теркәгече – баш һәм иярчен җөмлә арасында сәбәп, әгәр теркәгече - шарт, гүя чагыштыру мөнәсәбәтен һәм ки теркәгече аергыч мөнәсәбәтен оештыруда катнаша һ.б.
Аналитик төзелешле иярченле кушма җөмлә составындагы җөмләләрне үзара бәйләүдә ияртүче теркәгечләрдән тыш, т е р к ә г е ч с ү з л ә р һәм м ө н ә с ә б ә т л е с ү з л ә р дә катнаша. Бу очракта җөмләләрне үзара теркәүдә күбрәе сорау һәм күрсәтү алмашлыклары кулланыла.
Кем – шул, кайда – шунда, ничек – шулай, ни – шул, кемнең – шуның кебек сүзләр традицион рәвештә грамматик хезмәтләрдә парлы мөнәсәбәтле сүзләр дип, шул, шуның, моның, моңа, шуңа, шунысы, шуңа күрә, шуның чаклы һ.б. алмашлыкларның теркәгеч вазыйфасында кулланылуы я л г ы з а к м ө н ә с ә б ә т л е с ү з л ә р дип атала [Зәкиев, 2005: 260-261]. Мөнәсәбәтле сүзләрнең теркәгечләрдән яки бәйлекләрдән аермасы түбәндәгечә билгеләнелә: “...алар (ягъни мөнәсәбәтле сүзләр – Ф. Х.) бер үк вакытта җөмләләрне бәйләү хезмәтен дә үтиләр, һәм җөмләнең аерым кисәге булып киләләр. Мөнәсәбәтле сүзләр җөмләләрне һәрвакыт ияртүле юл белән бәйлиләр...” [Шунда ук].
Мөнәсәбәтле сүзләрнең кулланылышы алмашлыкларның телдә өстәмә вазыйфа башкаруы ягыннан гына морфологиягә карый, ә җөмләләрне теркәү үзенчәлеге буенча мөнәсәбәтле сүзләр тулысынча синтаксиска карыйлар, алар нигезендә синтаксик берәмлекләр:
а) парлы мөнәсәбәтле сүзләр:
Кемнең итәгенә ут төшсә, шул яна (Мәкаль). Бәхетле шул баладыр, Кайсы дәрсенә күңел бирсә...(Г.Тукай). Ни чәчсәң, шуны урырсың (Мәкаль). Казан кайда – сүз шунда, сылу кайда – күз шунда (Мәкаль).
б) ялгызак мөнәсәбәтле сүзләр
Безнең әдәби тәнкыйтебезнең зур бер кимчелеге шунда, без художник турында сүз чыкканда, күбесенчә дип әйтерлек, аның социаль җәмгыять җимеше булучылыгын ачу белән... чикләнеп...аның үзенә хас әдәби һәм фәлсәфи җанын бер читтә калдырабыз (Ф.Хөсни). Менә шундый инде ул адәм баласы: нинди генә авыр хәлгә калмасын, үзен юатырлык сылтау эзләп таба (И.Гази). Мин бернәрсә аңлый алмыйча утырам, шуңа күрә иңбашымны гына җыерып куйдым (Ә.Еники).