- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
Мондый кушымчалар арасында продуктив кушымчалар дип -ык/-ек, -гыч/-геч, -ыч/-еч кушымчаларын китерергђ мљмкин.
-ык/-ек кушымчасы: а) нигездђ белдерелгђн эш-хђл, хђрђкђт нђтиќђсендђ барлыкка килгђн билгене белдерђ: ватык арба , сынык пычак, китек тђлинкђ, ќимерек љй, тљзек йорт; б) шул эш-хђлгђ бђйле билге буенча шђхесне, я предметны характерлый: йљгерек ат, кысык урын; в) књчерелмђ мђгънђдђ кулланыла: ачык йљз, йљгерек уй, бозык кеше.
-ыч/-еч кушымчасы нигездђ белдерелгђн мђгънђгђ бђйле билгене белдерђ џђм башлыча бер типтагырак сыйфатлар ясый: кызганыч кеше, аяныч хђл, куркыныч ќир.
Актив икетеллелек шартларында телебездђ шактый књп алынма сыйфатлар да кулланыла. Традиция буенча, рус теленнђн џђм рус теле аша кергђн ясалма сыйфатларда тљрлђндергеч кушымчалар, ягъни окончаниелђр кыскартып алына. Алынма сыйфатларда књбрђк тњбђндђге кушымчалар кулланыла:
-ик: капиталистик мљнђсђбђтлђр, философик караш, фонетик закончалык џ.б.;
-ив: актив эшчђнлек, объектив караш, норматив актлар џ.б.;
-ль, -аль, -ональ: муниципаль милек, федераль законнар, социаль ихтыяќлар, территориаль органнар џ.б.;
-он: конституцион суд, традицион караш џ.б.;
–: конкрет эшчђнлек, реаль вђкалђтлђр;
-ар: популяр китап, элементар сорау џ.б.
Татар телендђ шулай ук гарђп теленнђн кергђн -и кушымчасы белђн ясалган нисби сыйфатлар да кулланыла. Мђсђлђн: мђдђни, гомуми, ђдђби, гыйльми, гарђби, дљньяви1. Гарђп теленнђн кергђн бу кушымча, кагыйдђ буларак, сингармонизмга буйсынмый, калын нигезле сњзлђрдђ дђ -и вариантында кала: икътисади, рухи. Бары тик татар язуында увуляр к, г авазларын белдерњ ихтыяќы булганда гына, калын вариантта ялгана: хокукый, иќтимагый, табигый џ.б. Искђрмђ рђвешендђ хосусый сњзен китерергђ мљмкин. Бу сњзнећ калын кушымча алуы гарђпчђ с авазыныћ калын ђйтелешле с (сад) авазы булу белђн бђйле. Нисбђт кушымчасы еш кына ялгызлык исемнђргђ дђ (кеше исемнђренђ, шђџђр атамаларына) ялганып килђ: Думави, Низами, Болгари, Хђйри, Латыйфи џ.б.
Соћгы вакытта аерым авторлар бу гарђпчђ нисбђт кушымчасын татар телендђге сингармонизмга яраклаштырып, калын вариантта яза башладылар, яки язарга тђкъдим итђлђр: рухый, икътисадый рђвешендђ. Бу беренчедђн гомуми (гомумый буламы инде?) кагыйдђне бозу, икенчедђн, бигрђк тђ кеше исемнђренђ аеруча классикларыныћ исемнђренђ ялганганда шактый тупас яћгыраш барлыкка килђ: Ќамый, Низамый, Думавый џ.б., дљресе: Ќами Низами, Думави џ.б.
Фарсы теленнђн кергђн -кяр/-кђр кушымчалары берничђ сњздђ генђ очрый: фидакяр, хђйлђкђр, ядкяр; хезмђткђр, эшмђкђр кебек сњзлђр исђ исем сњз тљркеменђ карый.
-гыч/-геч кушымчасы нигездђ кушма сыйфатлар ясый: искиткеч, шаккаткыч, коточкыч џ.б.
-чак/-чђк, -чык/-чек кушымчасы шђхесне шул эш-хђл буенча характерлый торган билгене белдерђ: иренчђк, уенчак, кыланчык, бђйлђнчек кеше; ђмма ул књчерелмђ мђгънђдђ дђ кулланыла: уенчак сњз, бђйлђнчек яћгыр џ.б.
Аерым сњзлђрдђ генђ очрый торган кушымчаларга -гын/-ген (кискен, њткен), -ынкы/-енке (књтђренке, тљшенке, басынкы), -гыр/-гер (љлгер, сизгер), -дам/-дђм (бердђм, књндђм), -нак/-нђк (тыйнак, ќыйнак) џ.б. кушымчалар керђ.