- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
Мђсђлђн, ай-лар-да, кыр-лар-ым-ныћ, аћ-ла-ды-лар сњзформаларында ай, кыр, аћ – тамыр. Ђмма тарак-лар-ны сњзендђ мђсђлђн, тамыр морфеманы тар-ак дип бњлђ алмыйбыз, чљнки бу очракта лексик мђгънђ њзгђрђ.
Тел белемендђ тамырга башкарак бирелгән билгелђмђне дә очратабыз:
Сњзнећ тљрле формалары љчен уртак булган џђм тљп лексик мђгънђне белдерђ торган сњз кисђген (морфеманы) т а м ы р дип атыйлар.
Татар телендђ сњз тљзелешен (сњз кисђклђрен) ќентеклђп љйрђнгђн галим Г.Алпаровныћ тамыр турындагы аћлатмасы да шушы билгелђмђгђ якын тора: «Тамыр кисђк, њзгђртелмђгђн кљенчђ, башка бик књп тљрле кушымчалар белђн дђ йљртелђ алырга тиеш; мђсђлђн, эш дигђн тамырын без эшлђ, эшсез, эшчђн, эшлекле, эшлђткђн, эштђн… кебек џђртљрле кушымчалар белђн дђ ђйтелђ алганлыгын књрђбез. Тамыр кисђкнећ кушымча белђн бергђ ђйтелгђн чагында аћлаткан тљп мђгънђсе ялгыз гына ђйтелгђн чагында да югалмаска џђм њзгђрмђскђ тиеш. Югыйсђ ул сњзнећ тамыры булып саналмаячак. Мђсђлђн, … утыр, сукыр, тимер кебек сњзлђрнећ азагында … -ыр, -ер кисђклђре кушымча булып санала алмыйлар. Чљнки … бу кисђклђрне алгач, югарыда калган кисђклђрнећ элгђреге мђгънђлђре калмый » [Алпаров, 1945: 58 ] .
Г.Алпаров шулай ук тамыр сњзлђрнећ аваз тљзелешен љйрђнњгђ дђ зур игътибар бирђ. Ул татар телендђ тамыр сњзлђрнећ књбрђк бер яки ике иќекле булуын, ђ љч иќеклеләрнең чагыштырмача аз очравын билгели.
1. Бер иќекле тамыр сњзлђр: эш, ал, ил, баш, бер, йљз, тљш, ђйт, йорт, дњрт, чирт џ.б.
2. Ике иќекле тамыр сњзлђр: ана, олы, укы, кара, сары, сука, татар, кояш, кубыз, карга, бђйрђм џ.б.
3. Љч иќекле тамыр сњзлђр: тђрђзђ, бњрђнђ, шњрђле, ябалак, карчыга, арыслан, кырмыска, балтырган џ.б. [Шунда ук].
Татар телендђ тамыр џђрчак аерым кулланыла алу белђн бергђ, грамматик яктан да формалашкан була, ягъни сњз тамыр хђлендђ њк билгеле бер сњз тљркеменђ карый: эш (исем), бар- (фигыль), ак (сыйфат) џ.б. Флектив теллђрдђн булган рус телендђ, мђсђлђн, тамырныћ кайсы сњз тљркеменђ керњен џђрвакытта да билгелђп булмый. Мђсђлђн, тёмный сњзендђ тамыр тёмн- аерым кулланылмый џђм бу хђлендђ аныћ кайсы сњз тљркеменђ каравы да билгеле тњгел: тёмн-ый (сыйфат), темн-о (рђвеш), темн-еть (фигыль).
Искђрмђ: татар телендђге яр, сал, тућ, књч кебек сњзлђр бер њк вакытта исем џђм фигыль мђгънђсен белдерђлђр; болар тел тарихына бђйле борынгы синкретизм књренеше калдыклары булып саналалар.
§ 8. Кушымчалар џђм аларны тљркемлђњ. Тамырга бер-бер артлы ялганып килђ торган сњз кисђклђре – морфемалар – кушымчалар (аффикслар) дип атала. Бары тик тамырдан соћ гына ялганып килгђнлектђн, татар телендђ аларны гомуми (нейтраль) термин белән а ф ф и к с л а р дип атау кабул ителгђн. Дљрес, татар теле буенча язылган кайбер хезмђтлђрдђ кушымчалар с у ф ф и к с термины белђн бирелђ. Аффиксаль морфемалар сњзнећ тљрле урыннарында – тамырдан алда (префикс), уртада (инфикс), тамырдан соћ (суффикс) - килђ торган теллђр љчен аффиксныћ тљрлђрен болай белдерњ кулайрак, ђлбђттђ. Ђмма татар теле љчен андый ихтыяќ юк.
Типологиягђ мљрђќђгать итсђк, дљнья теллђре арасында аффикслар бары тик тамырдан соћ гына ялгана торган теллђр, ягъни бары тик суффикслары гына булган теллђр, суффикслары џђм префикслары булган теллђрдђн књбрђк. Џђм шул кадђресе дђ бар, суффикслары гына булган теллђрдђ предлоглар юк, бары тик послелоглар (татар телендђге бђйлеклђр. – Ф.Х.) гына бар.
Кушымчаларның џђркайсы нинди дђ булса мђгънђ белдерђ. Алар – сњзнећ мђгънђле кисђклђре. Ђмма тамыр морфемадан аермалы буларак, алар лексик мђгънђ белдермилђр, лексик-грамматик, яки абстракт-грамматик мђгънђгђ ия булалар. Икенче тљрле ђйтсђк, сњзгђ (сњз тамырына) кушымчалар ялгау татар телендђ с њ з я с а у џђм с њ з т љ р л ђ н д е р њ н е ћ тљп чарасы булып тора. Агглютинатив теллђрнећ тагын бер њзенчђлеге шунда, кушымчалар сњзгђ ќићел ялгана џђм ќићел аерылалар; џђр кушымча гадђттђ б е р г е н ђ грамматик мђгънђ белдерђ. Мђсђлђн, љй-лђр-не сњзендђ -лђр књплекне, -не кушымчасы тљшем килешен белдерђ. Рус телендђ исђ дом-ов сњзендђ -ов кушымчасы берьюлы ике грамматик мђгънђне (књплек џђм килешне) берлђштерђ.
И с к ђ р м ђ: татар телендђ фигыльдђ зат-сан кушымчасы -быз, -без, яки тартым кушымчасы -ыбыз, -ебез (-быз, -без) – бар-а-быз, кил-ђ-без; китаб-ыбыз, дђфтђр-ебез књплек џђм I зат мђгънђлђрен белдерђлђр. Лђкин тарихи грамматикада бу кушымчалар шулай ук таркатып карала: -бы-з, -бе-з. Биредђ -з кушымчасы борынгы телдђ књплек кушымчасы булган.
Нинди мђгънђ беледерњлђренђ карап, татар телендђ кушымчалар традицион рђвештђ ике тљркемгђ бњленђлђр: с њ з я с а г ы ч кушымчалар џђм ф о р м а я с а г ы ч л а р.
С њ з я с а г ы ч кушымчалар сњзнећ лексик мђгънђсен яћача оештыруда катнашалар, лексик мђгънђне њзгђртђлђр. Мђсђлђн, тимер сњзе лексик мђгънђсе буенча металлныћ бер тљрен белдерђ, тимер-че сњзе исђ билгеле бер һөнәр иясен атый. Форма ясагыч кушымчалар исђ сњзнећ лексик мђгънђсен њзгђрешсез калдыралар, бары тик сњзлђрнећ тљрле формаларын ясыйлар, ягъни сњзлђрне тљрлђндерђлђр. Мђсђлђн, китаб-ым-ны, китап-ка, китап-лар, китаб-ыгыз-ны.
Сњз ясагыч џђм форма ясагыч кушымчалар арасында тагын бер мљџим аерма бар: сњз тамырына ялганганда аларның гомумилђштерњ дђрђќђсе тљрлечђ. Грамматик категориялђр књрсђткече булган форма ясагыч кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ (лексик берђмлеклђргђ) ялгана алалар. Мђсђлђн, килеш, тартым, яки заман кушымчалары. Ђ сњз ясагыч кушымчаларны исђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дә ялгап булмый, ягъни алар аерым семантик тљркемнђргђ генђ ялганалар. Мђсђлђн, исемнђн исем ясый торган -чы/-че, яки -лык/-лек кушымчалары барлык исемнђргђ дә ялганмый (балык-чы, тимер-че; каен-лык, књз-лек џ.б.).
Татар тел белемендђ кушымчаларны тљркемлђњгђ карата тљрле карашлар бар. Д.Г.Тумашева кушымчаларны ике тљркемгђ – с њ з я с а г ы ч л а р г а џђм ф о р м а я с а г ы ч л а р г а бњлеп карый: «Форма ясагычларга сњзлђрнећ њзара бђйлђнешен џђм мљнђсђбђтен белдерњче кушымчалар да (сњз тљрлђндергечлђр) џђм башка тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерњче яки сњзгђ тљрле грамматик тљсмер љстђњче кушымчалар да керђ. Шул рђвешчђ, сњз тљрлђнеше кић књлђмдђ алынган форма ясалышыныћ бер очрагы итеп каралырга тиеш» [Тумашева, 1964: 19]. Галим шул ук вакытта форма ясагычларныћ њз эчендђ тљрлђндергечлђрне аерып карарга мљмкин дип саный. В.Н.Хангилдин исђ кушымчаларны љч тљркемгђ: с њ з я с а г ы ч л а р, т љ р я с а г ы ч л а р џђм т љ р л ђ н д е р г е ч л ђ р г ђ бњлђ [Хангильдин, 1959: 37 ].
Форма ясагыч кушымчалар функциялђре буенча чыннан да бердђй тњгел. Бериш кушымчалар исемдђ килеш, тартым, хђбђрлек, фигыльдђ зат-сан кушымчалары грамматик мђгънђ белдерњ белђн бергђ, ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ дђ хезмђт итђлђр, турыдан-туры синтаксик функция башкаралар: тауга мендек, минем дђфтђрем, кљн яктырсын, мин укытучымын џ.б. Башка форма ясагычлар, ђйтик фигыльдђ заман, юнђлеш кушымчалары, исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. турыдан-туры сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китермилђр, ђмма алар шулай ук тљрле грамматик мђгънђлђрне белдерђлђр.
Ђйтелгђнчђ, грамматиканыћ бер бњлеге булган морфология тулаем форма ясалышын љйрђнђ. Ђ югарыда књрсђтелгђн џђр ике тљр кушымчалар сњзнећ тљрле формаларын ясыйлар. Мђсђлђн,
тљр ясагычлар тљрлђндергечлђр
укыды урманга
укыган урманны
укыр урманнан
укыячак урманыбыз
укыйлар урманыгыз
Шул рђвешле, џђр ике тљр кушымчалар форма ясалышына карыйлар. Ђмма беренче баганадагы кушымчалар (фигыльдђ заман кушымчалары) турыдан-туры сњзлђрне бђйлђњдђ катнашмыйлар, ђ икенче баганадагы кушымчалар (килеш кушымчалары) ќљмлђдђ сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр.
Татар тел белемендђ соћгы елларда чыккан хезмђтлђрдђ дђ кушымчалар тљп ике тљркемгђ бњленђ, ђмма тљрле хезмђтлђрдђ терминологик яктан башкалыклар бар. Мђсьђлђне ачыклый тљшњ љчен, џђр ике бњленешне таблицада карап њтик:
1 нче таблица
Традицион бœленеш
-
Кушымчалар
↓ ↓
-
Сœз ясагычлар
Форма ясагычлар
↓ ↓
-
Тšр ясагычлар
Тšрлндергечләр
Яžача бœленеш
-
Кушымчалар
↓ ↓
-
Сœз ясагычлар
Мšнсбт белдерœчеләр
↓ ↓
-
Модаль мгън белдерœчеләр
Бéëãå÷ëð
Терминнар мђсьђлђсенђ килгђндђ, бђйлђгечлђр дип ђйтњгђ караганда тљрлђндергечлђр термины морфология љчен кулайрак, чљнки сњзлђрне бђйлђњ књбрђк синтаксиска карый, ђ морфологиядђ сњзлђр тљрлђнђлђр! Калган очракларда исђ бу бњленештђ фђнни яктан принципиаль аерма юк. Форма ясагыч кушымчалар грамматик мђгънђ белдерђлђр, ђ грамматик мђгънђ ул нигездђ сњзлђр, тљшенчђлђр џ.б. арасындагы тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерњгђ кайтып кала. Модаль мђгънђ белдерњче кушымчаларга (тљр ясагычлар), мђсђлђн, фигыльдђ - заман, наклонение, юнђлеш, юклык, дђрђќђ, исемдђ књплек, сыйфат дђрђќђлђре џ.б. кушымчалар керђ.
Бђйлђгечлђр, тљрлђндергечлђр терминнары шулай ук бер њк књренешкђ ишарђ итђ. Алар ќљмлђдђ сњзлђр арасындагы тљрле мљнђсђбђтлђрне белдерђлђр, ќљмлђдђ сњзлђр бђйлђнешен барлыкка китерђлђр. Бђйлђгечлђргђ исемдђ - килеш, тартым, хђбђрлек , фигыльдђ зат-сан кушымчалары керђ.
Тљрки теллђр морфологиясен теоретик юнђлештђ љйрђнњгђ багышланган соћгы елларда дөнья күргән хезмђтлђрдђ тагылмалы (агглютинатив) теллђргђ кергђн тљрки теллђрдђ сњзлђр тљрлђнешенећ кайбер њзенчђлекле яклары да яћача яктыртыла. Бу фикерлђрне татар теле мисалында шђрехлђп њтик. Татар телендђ, башка тљрки теллђрдђге кебек њк, форма ясагыч кушымчалар нигезгђ бер-бер артлы ялганып, тагылып килђлђр. Џђр кушымча, ђйтелгђнчђ, грамматик мђгънђ белдерђ џђм нинди дђ булса грамматик категориянећ књрсђткече булып тора. Књп кенђ кушымчалар лексик мђгънђ белдерђ торган с њ з н и г е з е н ђ ялганып, аћа грамматик мђгънђ љстилђр, с њ з ф о р м а с ы ясыйлар. Мондый кушымчалар гадђттђ бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ дђ ялгана алалар. Андыйларга исемдђ - килеш, тартым, сан; фигыльдђ юнђлеш, барлык-юклык џ.б. кушымчаларны кертђлђр. Тљрки тел белемендђ бу юнђлештђ љйрђнњне башлап ќибђргђн галим В.Г.Гузев термины белђн ђйтсђк, андый кушымчаларны ф о р м а я с а г ы ч л а р , ә бу кушымчалар ярдђмендђ ясалган грамматик категориялђрне ф о р м а я с а л ы ш ы (формообразование) дип атыйлар.
Кайбер кушымчалар исђ турыдан-туры сњз нигезенђ тњгел, ђ билгеле бер грамматик формада килгђн сњзлђргђ генђ ялганып, катлаулы тљзелешле сњз формасын барлыкка китерђлђр. Мондыйларга фигыльдђ зат-сан, исемдђ хђбђрлек кушымчалары керђ. Зат-сан кушымчалары, билгеле булганча, барлык фигыльлђргђ тњгел, ђ фигыльнећ наклонение, заман формаларына гына ялгана ала; мондый сњз тљзелешендђ заман, наклонение мђгънђлђре сакланган хђлдђ (ягъни форма ясалышы њзгђрешсез кала) ф о р м а т љ р л ђ н д е р г е ч кушымчалар ялгана. Шућа књрђ, югарыда китерелгђн заман, наклонение, хђбђрлек категориялђре џђм затланышсыз фигыльлђр ясалышы ф о р м а т љ р л ђ н е ш е н ђ (формоизменение) мљнђсђбђтле грамматик категориялђр итеп карала [Гузев,1987: 26–27; Гаджиахмедов, 2000: 338].
Сњзлђр тљрлђнешендәге бу үзенчәлекләрне өйрәнү а г г л ю т и н а т и в теллђрнећ тљзелешен аћлауга џичшиксез ућай йогынты ясый. Ђмма шунысын да билгелђп њтђргђ кирђк, татар теле морфологиясе буенча чыккан хезмђтлђрдђ кушымчаларны џђм грамматик категориялђрне бу рђвешле аерып карау электђн килђ. Мђсђлђн, Д.Г.Тумашева тарафыннан язылган югары уку йортлары өчен дђреслеклђрдђ фигыльнећ грамматик категориялђре г о м у м и џђм х о с у с ы й тљрлђргђ бњлеп љйрђнелђ. Хосусый грамматик категориялђргђ фигыльдђ з а м а н, н а к л о н е н и е, з а т-с а н, гомуми грамматик категориялђргђ б а р л ы к-ю к л ы к, (статус) ю н ђ л е ш, д ђ р ђ ќ ђ категориялђре кертелђ [Тумашева,1964: 118]. Алдарак китерелгђн фикерлђргђ игътибар итсђк, нђкъ менђ хосусый грамматик категориялђр форма тљрлђнешен (формоизменение) барлыкка китерђлђр дђ инде.
Кушымчаларны тљркемлђњгђ мљнђсђбђтле рђвештђ кайбер кушымчаларныћ статусын билгелђњдђ дђ тљрле карашлар бар. Бу бђхђслђр нигездђ хђзерге мђктђп дђреслеклђрендђ џђм норматив грамматикаларда сњз ясагычларга кертелђ торган -лы/-ле, -сыз/-сез, -дагы/-дђге, -ныкы/-неке, -ча/-чђ, -дай/-дђй кебек кушымчаларга кагыла. Бу кушымчаларныћ књпчелеге чыннан да сњз ясалышына катнаша. Мђсђлђн, -лы/-ле кушымчасы белђн ясалган сыйфатлар (баллы, ямьле, тђмле џ.б.), яки -ча/-чђ кушымчасы белђн ясалган рђвешлђр (татарча, яћача, ирлђрчђ, батырларча) яћа лексик берђмлек буларак сњзлеклђрдђ урын алалар. Шул ук вакытта аларныћ форма ясагычлар белђн уртаклыгын књрсђтђ торган мљџим њзенчђлеге бар. Бу – аларныћ универсальлеге. Әлеге кушымчаларга кићрђк дђрђќђдђ гомумилђштерњ хас. Алар бер сњз тљркеменнђн булган барлык сњзлђргђ диярлек ялгана алалар, џђм, билгеле инде, џђр очракта да яћа сњз ясамыйлар: тђрђзђле (тђрђзђсез) бњлмђ, тњшђмле (тњшђмсез) йорт џ.б.