- •М орфология
- •§ 3. Грамматик категория турында тљшенчђ. Грамматик форма џђм грамматик мђгънђ. Г р а м м а т и к к а т е г о р и я – сњз тљркемнђрен џђм гомумђн морфологияне љйрђнњдђ тљп тљшенчђлђрнећ берсе.
- •Морфемика
- •§ 6. Морфема һәм аның төрләре. Сњзлђр њзлђренећ тљзелешләре буенча морфемалардан торалар.
- •§ 7. Сњз тамыры џђм аныћ њзенчђлеклђре. Т а м ы р дип сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм шул мђгънђне саклаган хђлдђ ваграк кисђклђргђ таркала алмый торган кисђгенђ ђйтђлђр.
- •§ 9. Кушымчаларныћ тљзелеше џђм вариантлары. Татар телендђ кушымчалар аваз тљзелеше буенча бик тљрле:
- •§ 14. Сњз нигезе џђм аныћ тљрлђре. Сњзнећ лексик мђгънђ белдерђ торган џђм форма ясагыч кушымчалардан азат булган кисђге нигез дип атала.
- •§ 16. Сњз ясалыш структурасы. Сњз ясалышы љч бњлектђн тора:
- •Сүз ясалыш ысуллары.
- •§ 21. Татар телендђ сњз тљркемнђре. Хђзерге татар телендђ 12 сњз тљркеме бар1.
- •§ 25. Сан категориясе. Сан – исемгђ хас грамматик категория, џђм ул телдђ бер-берсенђ капма-каршы куелган ике форма – б е р л е к џђм к њ п л е к сан формалары белђн белдерелђ.
- •Килешнећ грамматик мђгънђлђре.
- •Тартым категориясе.
- •Исемнђрнећ ясалышы..
- •2. Фигыльдђн исем ясагыч кушымчалар.
- •§ 41. Сњз кушу ысулы белђн исем ясалышы (синтаксик ысул). Сњзлђр кушу ысулы белђн татар телендђ к у ш м а, т е з м ђ џђм п а р л ы исемнђр ясала.
- •§ 42. Морфологик-синтаксик ысул белђн исем ясалышы (конверсия). Бу ысул белђн исемнђр књбрђк с ы й ф а т л а р д а н, с ы й ф а т һәм и с е м ф и г ы л ь л ђ р д ђ н ясала:
- •§ 43. Гомуми тљшенчђ. Лексик-семантик мђгънђсе буенча сыйфат п р е д м е т б и л г е с е н белдерђ. Яћа кием, кояшлы кљн, зђћгђр чђчђк, озын юл, текђ тау џ.Б.
- •Сыйфатларныћ ясалышы.
- •1, Исемнђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •2. Фигыльдђн сыйфат ясагыч кушымчалар.
- •§ 49. Сњз кушу ысулы белђн сыйфат ясалышы. Сњз кушу, ягъни синтаксик ысул белђн п а р л ы, к у ш м а, т е з м ђ сыйфатлар ясала.
- •§ 56. Алмашлыкларны төркемләү. Алмашлыклар њз эчлђрендђ нинди сњз тљркемен алыштыруларына һәм мђгънђлђренђ карап тљркемлђнђлђр.
- •§ 57. Алмашлыкларныћ мђгънђ буенча тљркемчђлђре. Мђгънђлђре буенча алмашлыклар ќиде тљркемчђгђ бњленђлђр:
- •§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларыныћ лексик составы зур тњгел, алар барысы алты сњздђн тора џђм ябык система тђшкил итђ: мин, син, ул, без, сез, алар.
- •§ 70. Фигыльнећ барлык-юклык формасы. Фигыльдђ эш-хђлнећ њ т ђ л њ –њ т ђ л м ђ в е татар телендђ, џђм гомумђн тљрки теллђрдђ, махсус -ма/-мђ кушымчасы ярдђмендђ белдерелђ.
- •§ 75. Хђзерге заман хикђя фигыль. Хђзерге заман хикђя фигыль фигыльнећ башлангыч формасына (нигезенђ) -а/-ђ, -ый/-и кушымчасы ялганып ясала, џђм ул тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:
- •Киләчәк заман хикәя фигыльләр.
- •§ 81. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль. Бу заман фигыль нигезенә -ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалары ялганып ясала, һәм тулы, I төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә:
- •Боеру наклонениесе (боерык фигыль).
- •§ 85. Боерык фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Боерык фигыльнең махсус грамматик күрсәткече юк, ул нуль формада килә, һәм тышкы яктан фигыль нигезе белән охшаш була: (син) бар, эшлә, укы, яз..
- •Шарт наклонениесе (шарт фигыль).
- •§ 87. Шарт фигыльнең кулланылыш үзенчәлекләре. Шарт фигыльнең махсус наклонение күрсәткече бар. Ул фигыль нигезенә -са/-сә кушымчасы ялганып ясала һәм кыска, II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә.
- •Юнәлеш категориясе.
- •§ 95. Кайтым юнәлеше. Кайтым юнәлеше фигыль нигезенә -ын/-ен, -н кушымчалары ялганып ясала: юыну, киенү, җыену, яшеренү һ.Б.
- •§ 97. Йөкләтү юнәлеше. Йөкләтү юнәлеше башка юнәлешләр арасында шактый катлаулы форма булып санала. Беренчедән, ул күп төрле кушымчалар белән ясала:
- •Дђрђќђ категориясе. (Аспектуальлек)
- •Затланышсыз фигыльләр Сыйфат фигыль.
- •§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн затланышсыз фигыль формасы.
- •Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
- •§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
- •§ 109. –Ыр/-ер кушымчалы киләчәк заман сыйфат фигыльдә эш башкаручы субъектның белдерелүе.
- •§ 111. -Р кушымчалы сыйфат фигыльдђн ясалган икенчел формалар.
- •§ 113. -Асы кушымчалы сыйфат фигыльнећ исемлђшње џђм исем фигыль мђгънђсендђ кулланылышы. -асы формасы исемлђшђ џђм контекста тљрле килеш кушымчалары белђн кулланыла:
- •§ 115. -Асы формасы нигезендђ ясалган модаль ђйлђнмђлђр, -асы формасы нигезендђ тљрле ярдђмче фигыльлђр џђм модаль сњзлђр белђн ясалган ђйлђнмђлђр књбрђк хђбђр позицияседђ киләләр:
- •Хђзерге заман сыйфат фигылләр.
- •§ 123. -А торган формасында эш башкаручы субъектныћ белдерелње.
- •Хәл фигыль.
- •Фигыль билгеләре:
- •§ 125. -Ып/-еп кушымчалы хәл фигыль -ып/-еп кушымчалы хәл фигыль контекстта үзе ачыклаган икенче фигыль белән вакыт ягыннан ике төрле мөнәсәбәттә була:
- •§ 128. -Ганчы/-гәнче кушымчалы хәл фигыль. Грамматик хезмәтләрдә бу хәл фигыльнең өч төрле кулланылышы күрсәтелә:
- •Исем фигыль
- •Исем фигыль Исем
- •Инфинитив.
- •Фигыльләрнең ясалышы1.
- •Рәвешләрнең ясалышы.
- •§ 139. Морфологик юл белән рәвеш ясалышы.
- •§140. Синтаксик юл белән рәвеш ясалышы. Синтаксик, ягъни сүз кушу ысулы белән п а р л ы, к у ш м а һәм т е з м ә р ә в е ш л ә р ясала.
- •Аваз ияртемнәре. (Ияртемнәр)
- •§ 143. Аваз ияртемнәре һәм аларның лексик-семантик (тематик) төркемнәре. Тематик яктан телдәге аваз ияртемнәрен берничә төркемгә бүлеп карарга мөмкин:
- •§ 145. Иятемнәрнең структур төзелеше. Аваз һәм образ ияртемнәре төзелеше буенча берничә төргә бүленә:
- •Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлек.
- •Теркәгечләр.
- •§152. Теркәгечләрне төркемләү. Нинди синтаксик бәйләнешне барлыкка китерүләренә карап, иң башта теркәгечләр ике төркемгә бүленәләр: а) т е з ү ч е теркәгечләр, б) и я р т ү ч е теркәгечләр.
- •Модаль сүз төркемнәре
- •§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.
- •Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
- •Модаль сњзлђр.
- •Библиография.
- •Затланышлы фигыльләр.
- •Затланышсыз фигыльләр.
Килђчђк заман сыйфат фигыльләр.
§ 107. –Ыр/-ер (-ар/әр) –р формасы. Ясалышы һәм мәгънәләре. –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыль ясалганда кушымчалар түбәндәгечә вариантлашалар:
а) –р кушымчасы сузыкка тәмасланган фигыльләргә ялгана: сөйлә-р (сүз), эшлә-р (эш).
Тартык авазга тђмамланган сњзлђрдђ:
ә) ярымтар сузыклар белђн килђ торган -ыр/-ер кушымчасы ялгана: кил-ер (кљн), кайт-ыр (вакыт), йљр-ер (чак);
б) кић сузыклар белђн килгђн -ар/-ђр кушымчасы ялгана: њс-ђр (гљллђр), там-ар (тамчылар тамар чаклар).
Искђрмђ. 1. Бу очракта фигыль нигезенђ кайсы кушымчаныћ (тар сузыклар белђн яки кић сузыклар белђн) ялгануын кагыйдђ белђн беркетњ шактый авыр. Ђгђр фигыль р авазына яки л авазына бетсђ, аћа кушымчаныћ кић варианты ялганмый диярлек, мђсђлђн: бар-ыр ќир, ал-ыр акча. Калган очракта практик кулланылышта тар џђм кић кушымчаларныћ икесе дђ ялганырга мљмкин, мђсђлђн, ту-ар (ту-ыр) таћ, ис-ђр (исер) ќил. Ђдђби нормага кић кушымча ялгау туры килђ тљшђ.
2. у, у, и авазларына тђмамланган фигыль нигезлђренђ кагыйдђ буларак -ар/-ер кушымчалары ялгана: ту-ар кљн, кий-ђр (кияр) књлмђк. Бу књренеш исђ тарихи рђвештђ мондый сњзлђрнећ ахырында тартык (ярымсузык) w џђм й авазлары булу белђн аћлатыла: туг > туw > ту; киг > кий > ки.
-ыр/ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ юклыгы -ма-с/-мђ-с кушымчалары белђн ясала: сулмас (гљл), шићмђс (чђчђк), талмас (белђк).
Халык ќырлары халык књћеленећ џич тђ тутыкмас вђ књгђрмђс саф вђ рђушан кљзгеседер (Г.Тукай). Тормыш књз иярмђс тизлек белђн алга бара (Социалистик Татарстан).
Килђчђк заман сыйфат фигыльнећ бу формасы аергыч функциясендђ килгђндђ њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора:
а) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћ с у б ъ е к т ы: Такташ, синећ њпкђћ искђ тљште. Итмђгђннђр нарком беразга... Син шигырьдђ нарком булыр кеше. Тирђн синећ ерган буразнаћ (С.Хђким). Сагынмас кешелђр булмас, сагынам, сабыр итђм (ќыр);
ә) сыйфатланмыш — тамырдагы процессныћ о б ъ е к т ы: Сљйлђр сњзен оныткандай, беравык ул тынып торды (Н.Фђттах). Сића ђйтер сњзем бар... (Ш.Галиев);
б) сыйфатланмыш тамырдагы процессны у р ы н ягыннан характерлый: Тирђн сахра минем барыр юллар (Џ.Такташ). Ашкынамын мин ђбђт бетмђс урынга, мђћгегђ (Г.Тукай). Кайтыр юлга юнђлделђр хђзер (ђкият);
в) вакыт ягыннан характерлый: Саубуллашыр, китђр минут ќитте, Ђ килми лђ, килми китђсе (Х.Туфан). Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте (И.Гази).
Болардан тыш, -ыр/-ер формасы чама, исђп кебек сњзлђр белђн џђм алдыннан сњзе белђн шактый еш очрый: Кунакныћ да кузгалыр исђбе књренми (Ф.Хљсни). Ќавапны озак кљтеп торыр чамабыз юк безнећ дигђн кебек, текђлеп карап тора башлады (Ф.Хљсни). Син килер алдыннан безнећ позициялђр љстенђ биш снаряд тљште (И. Гази). Ђмма татар телендђ бу очраклар -р формасыныћ исем фигыль мђгънђсе буларак карала ала, чљнки бу позициядә -ыр/-ер формасы еш кына -у/-у кушымчалы фигыль белђн алыштырыла: кузгалыр исђбе — кузгалу исђбе, килер алдыннан — килњ алдыннан џ.б.
-р формасы хђл сњзен ачыклаганда књпчелек очракта юк сњзе белђн килђ: Хђзер шундый вакыт, ќитђкчесез бер адым атлар хђл юк (И.Гази). Бер яртын тоз сатып алыр хђл юк (И.Гази). Булмаганны бар дип ђйтер хђлем юк (Ф.Хљсни). Бу очракта хђл сњзе сыйфатланмыш буларак њзенећ мљстђкыйльлеген югалткан џђм -ыр хђл юк тезмђсе модаль мђгънђ белдерђ торган сыйфат фигыльле ђйлђнмђ буларак карала ала (ул мљмкин тњгеллек модальлеген катгыйлык белђн белдерђ).
Шул рђвешле, њзенећ сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора алуы ягыннан -ыр/-ер формасы -ган формасына нигездђ охшаш. Њзенчђлекле момент: ђгђр -ган формасы књпчелек очракта тамырдагы процессныћ объектын яки субъектын ачыклап килсђ, -ыр/-ер формасыныћ тамырдагы процессныћ урынын яки вакытын белдерњче сњзлђрне ачыклау мљмкинлеге књбрђк.
§ 108. ыр, -ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заман белдерњ њзенчђлеклђре. Мђгълњм булганча, тљрки теллђрдђге -ыр/-ер, -ар/-ђр формасы тарихи рђвештђ хђзерге-килђчђк заман мђгънђсен белдергђн. Мђсђлђн, татар халык мђкальлђрендђ бу сыйфат фигыль бик еш хђзерге-килђчђк заман тљсмере белђн кулланыла: Сљртенмђс тояк булмас, ялгышмас тел булмас (мђкаль). Аныћ бу њзенчђлеге љлешчђ хђзерге ђдђби телдђ дђ чагыла.
Аергыч функциясендђ -р (-мас/-мђс) формасы предметны:
а) хђзерге-килђчђк заман тљсмерен белдергән процесс буенча характерлый: Ђйлђнмђле тормыш чылбырында Алмашынмас боќра бармы соћ? (К.Булатова). Без менђ чыктык янар таулар булып... (Џ.Такташ). Кыз кеше, кеше арасына кияр књлмђге юк (Ф.Хљсни);
ә) сљйлђњ моментында башкарылган процесс буенча характерлый, ягъни хђзерге заманны белдерђ: Кем аны, кояш микђн, Алтынлы нуры белђн Књћелгђ язып куйды књренмђс кулы белђн (X.Туфан). Кырыкта да ђле тальяныћныћ Сандугачтай сайрар чаклары («Совет ђдђбияты»).
Бу очракта –ыр/-ер формасын еш кына -а торган формасы белђн алыштырырга мљмкин. Сайрар ќир — сайрый торган ќир, књренмђс кул — књренми торган кул, сайрар чак — сайрый торган чак;
б) килђчђктђ булачак эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый: Њткђн кљннђр алар ярылып ята, Килер кљннђр генђ сер тулы (М.Шабаев). Њткђннђрдђ тњгел, туар кљндђ Ишетелсен иде тавышым (Р.Ђхмђтќанов). Бу кљннђрнећ барлык истђлеген алып кит син килер кљнећђ (X.Туфан).
Искђрмђ. –ыр/ер формасыныћ бу рђвешле килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы татар ђдђби теле љчен чагыштырмача яћа књренеш, џђм бу књренешнећ активлашуына хђзерге телдђ аныћ хђбђр функциясендђ дђ нигездђ килђчђк заман тљсмере белђн кулланылуы тђэсир иткђн булырга мљмкин.
в) аерым очракларда ыр/-ер формасы заман тљшенчђсен тулысынча диярлек югалтып, затка яки предметка гомумђн хас билгене белдерђ башлый џђм сыйфатларга якыная, яки тулысынча сыйфат сњз тљркеменђ књчђ: кайнар хислђр, янар чђчђк, янар тау. Њлмђс ќыр, сњрелмђс дђрт, сулмас гөл, сњнмђс нур џ.б.
Контекстта исђ –ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльнећ заманы књбрђк тљп фигыльгђ бђйле була, ягъни ул, -ган формасы шикелле њк, мљнђсђбђтле заманны белдерђ: Крестьянныћ утка баскан кебек йљрер чагы ќитте (И.Гази). Аккошныћ китђр сђгате, яшьлекнећ соћы ќитђр (X.Туфан).