§ 5. Дүниені зерттеуден адам мәселесіне бетбұрыс. Софистика. Сократ ілімі

Натурфилософия өз уақытының шеңберінің шегіне келіп, әрі қарай Дүниені зерттеуде жаңа идеялар тудыра алмады.

Екінші жағынан, гректердің қала-полистеріндегі саяси өмірдің жандануы, әсіресе тікелей демократияның дамуы, халық жиналысының, соттың мәнінің өсуі философия саласында жаңа бетбұрыс тудырады. Жалпы Дүние жөніндегі тебіреністерден ойшылдар қоғам мәселелеріне, адамның өміріне, мән-мағыналықты ашуға көп көңіл бөле бастайды.

Осы кезде грек топырағына софистика ағымы келеді (sорһіа - дана, даналық). Бұл ұғымның мағынасы даналықты, білімділікті көрсеткенмен, уақытында теріс мағынада «жалған білімділік» ретінде қолданыла басталды.

Оның негізгі себебі - софистердің оқытушылық қызметі, өйткені сол уақыттағы саяси өмірдің дамуы риторика, логика, философия ғылымдарына деген үлкен сұранысты тудырды. (риторика әсем және әсерлі сөйлеу өнері, логика ойлау заңдылықтарын зерттейтін пән). Өйткені саяси өмірде белсенділік көрсету үшін, жиналған адамдарға өзіңнің көзқарасыңның дұрыстығын дәлелдеп, олардан колдау табу қажет болды, ал оның өзі оңай жұмыс емес, оған оқу керек болды. Өмірде пайда болған сұраныс софист-оқытушыларды дүниеге әкелді. Олар тек қана даналыққа емес, сонымен катар өзінің саяси оппоненттерінің (қарсыластарының) көзқарастарының тұжырымдарын қалайша теріске шығаруға болады, қалай білдіртпей алдап кетуге болады т.с.с. қазіргі саяси технологияларда қолданылатын әдістерге үқсас нәрселерді үйрете бастайды.

Екіншіден, софистер өздерінің сабақтарына ақша алады. Негізінен, билікке таласатын ақшалы адамдар - аристократтар мен плутократтар (аrіsіоs - ең жақсылар, ақсүйектер, рluto - байлық, сrаІtos - билік) болғаннан кейін, олардың табыстары да аз болған жоқ. Ал ол кездегі ерікті адамдар еңбекпен ақша тапқан адамдарға менсінбей, жоғарыдан қараған. Сондықтан қоғамдық санада софистер жөнінде теріс пікір туып, оларға «жалған дана» деген ат берілген.

Ал, шынына келгенде, софистер философия саласында үлкен төңкеріс жасап, ой-өрісін физис, космос мәселелерінен этика, саясаттану, риторика, тіл, дін, тәрбие мәселелеріне аударды. Олай болса, оларды антикалық философияның гуманистік-адамгершілік бағытын ашты деген пікірге келуге болады.

Софистердің арасындағы ең кең танылған тұлға - Протагор (481-411 б.ғ.д.) Оның «Еватл» деген софизмімен танысайық.

Протагор өзінің оқушысы Еватлмен келісімге келеді: егер Еватл алғашқы рет сотта жеңіске жетсе, онда Протагорға ақша төлеуге тиіс.

Бірақ Еватл асықпайды. Онда Протагор Еватлға: «Мен сені сотқа беремін», - деп қорқытады. Оған Еватл: «Келісім бойынша мен сотта жеңіске жетсем ғана төлеймін, мен әлі бір сотты да ұтқан жоқпын», — дейді.

Сонда Протагор айтыпты: «Егер мен сотта сені ұтсам, онда соттың шешімі бойынша сен төлейсің, егер сен ұтсаң, онда бәрібір төлейсің, келісім бойынша».

Оған Еватл былай депті: «Егер мен ұтылсам, онда төлемеймін, келісім бойынша, ал егер ұтсам, онда төлемеймін соттың шешімі бойынша».

Осындай софизмдердің негізінде Протагор мынандай тұжырымға келеді: әр нәрсе жөнінде бір-біріне қарама-қарсы тұрған екі пікір айтуға болады. Олай болса, мәселенің бір жағына шығу керек, оның кепілі - адамның өзі. Сондықтан Протагор өзінің атақты нақыл сөзін айтады: Адам — барлық заттың өлшемі, олардың барының барлығын, жоғының жоғын көрсетеді. «Адам өлшем» дегеніміз, маған қандай болып зат көрінсе, ол - сондай, ал саған керісінше көрінсе, ол саған — сондай. Оны қазақ: «Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді», — деген.

Сонымен Протагордың айтуынша, бәрі де салыстырмалы, еш жерде соңғы ақиқат, ең кұнды моральдық кағидалар, нормалар т.с.с. жоқ.

Олай болса, өз пікіріңді дәлелдей ал, айтыста өз оиыңның артықшылығын көрсете біл, қате пікірдің әлсіз жағын тауып алуға тырыс. Тіпті эйдік болсаң, нәзік дэлелдемені күшейтіп, күшті дәлелдемені теріске шығара біл.

Протагордың окушылары саяси мінбелерге шығып, өздерінің қарсыластарын жеңе білген, өздерінің табиғи дарындарын ашып, саяси өмірге белсенді қатысқан. Ал мұның өзі Протагордың даңкын арттырған.

Қорыта келе, мынаны айту керек. Егер адамның жететш ақиқатының бәрі салыстырмалы болса, онда оларды салыстырып, пайдалысын таңдай біл және оның сондай екенін басқаларға дәлелдеп, қөздерін жеткіз. Сонда ғана даналық деңгейге қөтерілуге болады, - дейді Протагор.

Софистердің философияға енгізген жаңылықтары -- ақыл-оймен Дүниенің қайшылығын бейнелеу арқылы жасалатын ұғымдардың аумалы-төкпелілігі, іштей қайшылықтары. Ой-өрісінің дамуын зерттей келе, олар логиканың, риториканың көп мәселелерін көтеріп, осы уакытқа дейін ғалымдар ойландыратын нәрселерді қалдырды.

Мысалы, мына софизмді алсақ: «Егер алдаушы мен алдадым десе, онда - оның шындықты айтқаны». Бұл софизм осы уақытқа дейін шешілген жоқ. Оқырман, кәне, сен оны шешіп көрші!