Онтологиялық (болмыстық) ілім

Әл-Фараби онтология ілімінің негізінде неоплатонизмнің «эманация» (тасу, ағу) ұғымы жатыр. Бүл ағымның негізін қалаушы Плотин Дүниежүзілік Бір мен материялық өмірдің екі ортасында дүниежүзілік ақыл-ой (nous) және дүниежүзілік жан (рsусһе) бар деп есептесе, Әл-Фараби бұл көзқарасты анағұрлым күрделейді. Өзінің «Ізгі кала жөніндегі» еңбегінде Әл-Фараби: «Дүниені тудырған - «Бірінші Мән», — дейді. Ол бүкіл баршаның өмір сүруінің алғашқы себебі, ол кемеліне келген, ешқандай мінсіз (одан баскалардың бәрінің де ең болмаса бір, я бірнеше кемшіліктері, міндері болады).

Алғашқы Мәнде қайшылық пен бейболмыстық жок, өйткені олар - тек қана «ай астындағы Дүниеге» тән нәрселер. Сол себепті ол – мәңгілік, ол өзінің өмір сүруі үшін ештеңені: себепті, бітімді, мақсатты, ұмтылысты т.с.с. кажет етпейді, өйткені оларды ол қажет етсе, онда ол бірінші себеп болмас еді.

Әл-Фараби «Алғашқы Мәнге» оның мән-мағынасын көрсететін басқа ұғымдарды қолданады: «Ол барлығынан биік, барлығын білетін, Дана, Ақикат, Тірі, Өмір», - дейді.

Бірінші Мән материя емес. Сондықтан ойшыл оған «белсенді ақыл-ой» (активті интеллект) деген ат қояды.

«Бірінші Мәннен бүкіл Болмыс пайда болады. Өйткені ол өз-өзіне сыймай, тасып ағады (эманациялайды). Ал Болмыстың Дүниеге келуі - оны тудырған Бірінші Мәннін жойылуы деп түсіну қате», - дейді ұлы ойшыл. Мысалы, сәбидің Дүниеге келуі оны тудырған әке-шешесінің Дүниеден кетуімен тең. Ал ол - біздің «ай астындағы» болмысқа ғана тән нәрсе. Ал Алғашқы Мәнге келер болсақ, ол басқа Болмысқа өмір бергенменен, өзі жойылмайды, мәңгілік, егер ол жойылса, онда ол оның Алғашқылығын жояр еді, оның сыртында одан да жетілген басқаның бар екенін көрсетер еді. Олай болса «Алғашқы Мән» өзі үшін өмір сүреді, басқа Болмыстар соның ішінде, соған қатысты ғана өмір сүре алады.

«Бірінші Мән» өз-өзіне сыймай тасыған сәтте, екінші Барлык дүниеге келеді, ол абсолютті денесіз, өзінің мән-мағынасын ашып және Алғашқы Мәннен пайда болғанын түсінеді. Ол арнасынан шығып, қажетті түрде «үшінші Барлықты» тудырады. Ол да материя емес, өзінің мән-мағынасын ашып, Бірінші Мәнді түсінеді. Үшінші Барлықпен «Бірінші Аспанның» болмысы бітеді. Үшінші Барлық қажетті түрде төртіншіні тудырады. Ол әлі материя емес.

Барлық қажетті түрде «қозғалмайтын жұлдыздар» әлем болмысын төртінші тудырады.

Әл-Фараби оларды Сатурнның болмысынан бастайды. Ол Юпитерді тудырады, содан кейін Марс, Күн, Венера, Меркурий, Ай болмыстары дүниеге келеді. Аспан болмысы Аймен бітеді.

«Ай астындағы Болмыс», яғни біз өмір сүріп жаткан Дүние. Сонымен ол бірінші «Бірінші Мәннің» тудырған Болмысы болып шықты. Бүл болмыстың ерекшелігі — ол көптік әлемі, оның негізінде төрт табиғи нәрсе жатыр, ол: жер, от, су, ауа. Олардың әртүрлі қосындылары жер бетіндегі заттарды тудырады. Тіршілік әлеміне келер болсак, Әл-Фараби оны үшке бөледі - өсімдіктер, акыл-ойы жоқ жануарлар, ақылды жануар (адам).

Әл-Фарабидің интеллект (ақыл-ой) жөніндегі ілімі

«Бірінші Мән» - белсенді ақыл, ол өзі тудырған Дүниеде төрт негізгі интеллекті (ақыл-ойды) тудырады. Олар потенциалды (роtеntіа - лат. сөзі, мүмкіндік), актуальды (асt - лат. сөзі, шындық, іс-әрекет), игерілген және іс-әрекеттік ақыл.

Потенциалды интеллект (ақыл-ой) - ол жеке пенденің жан дүниесінің болмыстағы заттардың бітілімін тану-білу мүмкіншілігі. Ал Дүниедегі заттарды алатын болсақ, олардың мән-мағынасы, бітімінің танылатындығында жатыр.

Актуальды интеллектіге келер болсақ, Әл-Фараби ойынша, болмыстағы заттардың табиғатында олардың ақыл-оймен танылып, оның бітімінің ақыл-ойда өзінің материалдық негізінен бөлініп өмір сүру мүмкіндігі жатыр. Сонымен тану процесінде заттардың бітімі абстрактылау арқылы ерекше болмысқа ие болып, оймен жететін актуальды интеллектінің объектіне айналады.

Игерілген интеллектіге келер болсақ, ол жеке пенденің Дүниені, заттарды танып, олардың мән-мағынасын өзінің жан дүниесінің ажырамас бөлігіне айналдыруында жатыр.

Іс-әрекеттік интеллект - Әл-Фарабидің ең күрделі ұғымдарының бірі. Ол ешқашанда материяда болмаған. Ол потенциалдық ақыл-ойдың шындыққа айналуына дәнекерлік жасайды. Оны жете түсіндіру үшін, Әл-Фараби көздің сәуле күші арқылы көру мүмкіншілігімен салыстырады. Көз қараңғыда тек қана керу мүмкіншілігіне ие. Ал күннің сәулесі көзден басқа заттарға түскен кезде, көз актуальды түрде Дүниені көре бастайды. Оның себебі күннің сәулесі тек қана көзге түскен жоқ, сонымен бірге заттарды да жарқыратып көрсетті.

Іс-әрекеттік интеллект, Әл-Фараби ойынша, күннің сәулесі сияқты таным үрдісінде өз дәнекерлік рөлін ойнайды. Сол арқылы потенциалдық интеллект актуальдіге айналады.