3. Липидтер алмасуы.

Май және тағы басқа липидтер физиколық химиалық құрамы бойынша бір топқа біріккен. Май Н2О да ерімегенмен, органикалық ерітіндіде (эфир, бензол, спирт) ериді.

Оның екі рөлі бар:

1. Пластикалық ролі – липидтер клеткалық мембрана құрамына ене отырып, оның қасиетін анықтайды.

2. Қуаттық ролі – қалған екеуінен екі есе жоғары жылуды қамтамасыз ету қабілетінде.

Майдың организмдегі жалпы саны дене салмағының 10-20% құрайды. Потологиялық семіздікте май 50% дейін жоғарлайды.

Организмде майдың басым бөлігі майлы ткньде, аз ғана мөлшері клеткалық құрылым құрамында болады. Майлы тканьдегі майды микроскапиялық және макроскапиялық зерттеумен анықтауға болады. Қуат қажеттілігін қамтамасыз ететін қордағы май – клеткадағы май тамшылары болып табылады қорға жинақталатын майдың көбі майлы тканьде, тері асты клетчаткасында, бауыр мен бұлшықетте болады.

Майдың түзілуі мен ыдырауы

Ішектен сіңірген майдың басым бөлігі лимфаға, аз ғана мөлшері қанға тікелей өтеді. Аз ғана мөлшері майлы тағам организмде майлы қорға жинақталады. Тағамда майдың бір түрін ұзақ тәулік бойы және көп қолдануда, кордағы майдың құрамы өзгереді. Бұл итке жасалған тәжірибеде, яғни ұзақ тәулік бойы ашыққан ит, барлық қордағы майды жоғалтқан. Осыдан соң олар анық майды қолдану барысында үш апта бойы дене салмағын өз қалпына келтіпген. Егер де, тамақта майдың орнына көмірсу қолданылса, онда май көмірсудан түзіледі.

Реттелуі:

1. Жүйелік: n.vagus - тай тұз жоғарлайды.

n.simpaticus – тай тұз төмендейді.

Май алмасуын бақылап отыратын – гипоталамус.(Мысалы: вентромед. Тұз Са – гиперфагия; Сl - афогия)

2. Гуморальды реттелу:

   1. б/ү безі милы қабатында адреналин және норадреналин, май ыдырауын жоғарлатады.

   2. Гипофиз.СТГ – майды ыдыратады.

   3. Тироксин – қалқанша безінің гипергликемия қызметін жүдеуге әкеп соғады.

Майдың ыдырауын тежейтін гармондар:

Глюкокортикойид – қандағы глюкокортикойдты жоғарлатады.

4. Көмірсулардың алмасуы.

Ішектен қанға түскен глюкокортикойд - бауырға тасымалданады да, одан гликоген түзіледі.Бауырдағы гликоген – қорға жинақталып көмірсу болып табылады. Ересек адамда саны 150-200грам. Қанға глюкокортикойд баяу түскенде, гликогеннің түзілуі жылдам жүреді. Сондықтанда, көмірсудың аз ғана мөлшерін егу гипергликемияны (қанда клюкокортикойд жоғарлйды) тудырмайды. Егер де асқорыту жолында өте көп мөлшерде ыдыраған және жылдам сіңетін көмірсу саны түссе, онда қанда глюкокортикойд саны бірдей жоғарлайды. Осы кезде пайда болатын гипергликемия алиментарлы немесе тағамдық деп аталады. Оның нәтижесі: глюкозурия, яғни глюкокортикойд несеппен бөлінуі болып табылады. Егерде организмге көмірсу түспесе, онда ол май мен белок ыдырағандағы өнімдерін түзеді. Қанда глюкокортикойд біртндеп жойылуында бауырда гликоген ыдырап, глюкокортикойд қанға түседі. Осының арқасында қандағы глюкокортикойд мөлшері салыстырмалы түрде тұрақтанады.

Гликоген – бұлшық етте жинақталады мөлшері 1-2%. Бұлшық етте гликоген саны тамақтануда жоғары, ал ашығуда төмен. Бұлшық ет жұмыс атқарғанда фосфорилаза ферментінің көмегімен (оның бұлшық ет жиырылудың бастапқысында белсенділігі жоғарлайды) гликоген жоғарлаған түрде ыдырайды да, ол бұлшық ет жиырылудың энергие көзі болып табылады. Қан ағысынан келген глюкокортикойд саны әрбір мүшеде әртүрлі. Мысалы: мида - 12% глюкокортикойд; ішекте - 9%; бұлшық етте - 7%;ren -5%.

5. Минералды тұздар мен Н2О алмасуы.

Н2О – ерсек адамның дене салмағының 60%, ал нәрестенің 75% құрайды. Организмде Н2О үздіксіз түрде түсуі – оның тіршілк әрекетін тұрақтандыратын жағдай болып табылады. Шамамен 71% Н2О клетка протоплазмасының құрамына кіреді де, клетка ішінде Н2О деп аталады. Жасушадан тыс Н2О 21% ұлпалық сұйықтық 8% қан плазмасының құрамына кіреді. Н2О балансы – оны қабылдаудан және шығарылудан тұрады. 320мл. Н2О май, көмірсу, белок тотығсызданғанда түзіледі. Булану нәтижесінде тері мен өкпе көпіршіктері арқылы тәулігіне 800мл. Н2О сыртқа шығарылады. 100мл. Н2О нәжіспен бөлінеді. Осыдан, организмнің суға деген қажеттілігі тіпті 1700мл. Н2О түсуі, шөлдеумен байланысты реттелінеді. Организмге Н2О басқа минералды тұздар қажет. Ең маңыздысы: Na, K, Ca.

Na+ - клеткадан тыс сұйықтықтың негізгі катионы. Оның шамасы клеткаға қарағанда клеткадан тыс сұықтықта 3-12 есе жоғары.Na 3-6г шамасына тәуелігіне организмге Na Cl түрінде түседі де, ащы ішекте сіңіріледі.

Организмде Na+ ролі:

• Қышқыл сілтілі тепе – теңдіктің тұрақтануында.

• Клетка ішілік және одан тыс сұйықтықтың осмостық қысымының

тұрақтануында.

- ӘП түзілуінде қатысады және организмнің барлық жүйелерінің әрекетіне әсер етеді.

Na+ артуы гипергликемия дамуына себепті. Ол клеткадан тыс сұйықтықтың мөлшері жоғары және микротам. Кедергісінің жоғарлауы болып табылады.

K+ - клетка ішілік сұйықтықтың негізгі катионы. Клеткада 98% K+ бар. Адамның K+-ге деген тәулік қажеттілігі 2-3г. K+ - өсімдік тектес азық-түліктерде болады. K+ ішекте сіңіріледі.

K+ ролі:

1. ӘП тұрақтандырады;

2. Сілтілі – қышқылдық тепе-теңдікті тұрақтандырады;

3. Клеткадағы ОҚ тұрақтандырады;

Оның сыртқа шығуы ren атқарады.

Ca²+ - биологиялық белсенділігі жоғары. Қаңқа сүйегі мен тістің негізгі құрамының компаненті болып табылады. Мұнда 99% Ca²+ болады. Тәулігіне ересек адам тағаммен 800-1000мг. Ca²+ қабылдауы қажет.он екі елі ішекте сіңеді.

Ca²+ ролі:

- ӘП генерацилығын қамтамасыз етеді.

- Қанның ұю жүйесінің қажетті компаненті болып табылады.

- Жұлынның рефлекторлық қозғыштығын жоғарлатады.

- Симпатикотропты әсер етеді.

Микроэлементтер

Жоғарғы биологиялық белсенділігі бар микроэлемент: Fe, Cu, кобальт, селен, хром, никель, және тағы басқа.Олар фермент, витамин, гармон, тыныс алу пигментінң құрамына кіреді.

6. Дәрумендер туралы қысқаша түсінік.

Пластикалық және энергетикалық мәні жоқ. Олар тағамдық өнімдерде болады да, организмге маңызды әсер етеді. Витаминдер көзі – ол өсімдік пен жануар тектес өнімдер болып табылады. Кез келген витаминнің организмге түспеуінде патологиялық жағдай – авитаминоз пайда болады. Организмде витамин жетіспеушілігі – гиповитаминоз деп аталады. Витаминдар латынның бас әріптерімен белгіленеді.Барлық витаминдер еруі бойынша екі топқа бөлінеді:Суда еритін (B; C; P) және майда еритін (A; D; E; K) және витамин тәрізділер.