2. Адам денесінің температурасы, және ішкі мүшесінің температурасы.

Адам организімі қызыну немесе суынудан алшақ болуы, ал тікелей дене температурасына байланысты.

Дененің әрбір бөлігі температурасы түрақтылығын, денеде жылудың біркелкі таралуын қамтамасыз ететін, қан болып табылады.

Организімде үлпалар беткейлік және тереңде орналасқан. Сыртқы ортаға жылу тері арқылы берілетіндіктен , беткейлі ұлпа (қабық) температурасы, тереңдегі (ядро) үлпа температурасына қарағанда төмен юолып табылады.

Беткейлік үлпа температурасы біркелкісіз таралған: киіммен жабылған жерде температура жоғары. Дененің беткейлік температурасы;

1. Дененің терең бөліміненқанмен тасмымалданған жылу қарқынына;

2. Сыртқы ортаның қыздырушы немесе суытушы әсеріне тікелей тәуелді. Сондықтан да, дене қабығы пойкилотерімді болып табылады, яғни беткейдегі температура, сыртқы орта температурасы төмендесе температура төмендеп, темпе жоғарласа, темпе жоғарлацды.

Тереңдегі үлпа температурасы қанның жылуды тасымалдауымен барынша біркелкі таралған және 36,7 - 37,0 ºС шамамен. Оның тәуліктік ауытқуы, салыстырмалы тыныштықта 1ºС шамасында. Сондықтан да, дене ядросы гомойотермді болып табылады. Мыс: бауырда температура 37,8 - 38º С, мида 36,9 - 37,8º; оң жақ соr-те 36,6 – 37º С.

Дене ядросының температурасы 37°С .Қабық темпеатурасы (беткейлік температура) 24,4 - 34 °С Ең төменгі температурааяқ саусақтарында, ең жоғарғы температурақолтық астында.

Егер суық суда шомылуда дене температурасы 16° С төмендейді.

Адамның дене температурасы қолтық астындағы температура мен анықталады. Мүнда температура 36,5 - 36,9° С клиникада, көбіне:

• тік ішекте ; температурасы 37,2 - 37,5° С

• tensis лютеиндік кезеңінде 0,5°С жоғары болады

• қолтық астында;

• тіл астында;

• дабыл жарғағында, сыртқы есту жолындағы температураны өлшейді.

Дене температурасы түрақты болып қалмайды, тәуелгіне 0,5 – 0,7 С шамасында ауытқиды. Тыныштық пен ұйқы температурасы төмендейді, ал б/еттік әрекет дене температурасы жоғары тах. Температура --- 16—18 сағ; ал тіп температура -- 3 – 4 сағ аралығында. Түңгі сменада ауытқуы қайтымды б – м

Дене температура жылуы өндірілуі мен шығарылуындағы тепе – теңдігінде түрақтандырылады .

3. Изотермия, гипотермия және гипертермия.

Егер де екі процесс, яғни жылу өндірілуі мен оның шығарылуы тепе – тең жағдайда болса, онда адамның дене температурасы тұр- ды.

Изотермия - қоршаған орта температурасы өзгерісінен тәуелсі, дене температураның салыстыру түрде түрақтандырылады. Изотермия гомойотермді организімге тән. Пойкилотермділерде изотермия болмайды. Егер де, организім ұзақ температура бойы , сыртқы ортаның жоғарғы немесе төменгі температурасыныда болса, онда физикалық және химикалық термореттелістегершігі дене температурасын сақтай алмай, дене суынады –

• гипотермия; немесе қызынады-

• гипертермия.

Гипотермия - дене температурасының 35 С төмендеуіндегі жағдай. Гипотермия қолды суық суға салғанда шапшаң бақыланады. Осы кезде С Ж Ж қозып , жылу беру шектеліп, жылу өндіру төмендейді.

Жылу өндірілудің жоғарлануна себеп:: б/ ет. жиырылысындағы , б/ ет діріл. Бірер темп- тан соң , дене температура төмендей береді. Бұл кезде адамда наркозға ұқсас жағдай пайда болады;

- Сезімталдылық жайылады:

- Рефлекторлық реакция әлсіреиді:

- Жүйкелік орталықтың қозғыштығы төмендейді:

- Зат алмасу қарқыны бірден төмендейді;

- тыныс алу әлсірейді;

ж ж ж төмендейді; - соч лақтырылуы төмендейді;

Амино қышқыл төмендейді.

Гипотермияны доғаратын шаралар;

1 Ганглиоблокаторлар- В Ж Ж –гимпульст таралуын доғарады және бастапқы бейімделу реакциясының таралуын бөгейді.

2 Миорелаксанттар- жүйкеден қаңға б/ ет .

3 Денені шынықтырады.

Гипертермия- дене температурасы 37 °С жоғарғы жағдай. 40-41° С дене температурасы жоғарғы, онда организім ауыр жағдайы, яғни жылулық соққы болып табылады.

Гипертермиядан жүқпалы лихорадканы айыра бақылап қарау. Лихорадка кезінде сыртқы температура өзгерісіз , бірақ жылу реттелу процесі бүзылады. Оның себебі гипоталамус кейбір химиялық қосылыстарға, әсіресе бактериялық тоесин-ге сезімтал болып табылады.

Физикалық жылу рет-сі (жылу беру) 4 тег-пен іске асырылады:

1 Жылуды өткізу – адам денесімен тікелейжанасудағы, денеге жылудың берілу тәсілі: Дененің температурасы қаншалықты төмен болса, онда температуралық айырмашылығы жоғары болады да, осы тегеушінің арқасында жылуды жоғалту жылдамдығы жоғарлайды.

Жылу берілуі:

• киіммен

• ауалы қабатпен

• тері асты май қабаттары арқылы шектеледі. Мыс: --- май қабаты

қаншалықты ққалың болса, онда соншалықты суық денеге жылу берілу мүмкіндігі төмен болады.

2. Жылу сейілдіру (излучение) - киіммен жабылмаған дене бөліктерінен жылудың берілуі. Бұл ұзын толқынды генфра қызыл жолдарымен беріледі.

Жылу сейілдіру тиімділігі:

• температура айырмашылыққа: (қаншалықты көп болса, соншалықты көп энергия бөлінеді)

• дене ауданына:

• инфра қызыл толқынды жуататын обьект санына тәуелді.

3. Конвекция – жылумен қыздырылған ауаның қазғалысы және ығысуы. Терімен жанасқан ауа, куаты, көтеріледі. Оның орнын ауаның суық бөлімі басады.

Үш аталған механизімде негізгі рольді атқаратын:

- Терілік қан ағысы. Суықта терінің тамырлары тарылады, қанның басым бөлігі іштік қуыс тамырларына өтіп, жылу беру шектеледі. Терінің беткейлік қабаты, жылуды аз ғана сеиілдіріп, жылу беруі төмендейді. --- Өте күшті суыққа үшырағанда:

- Артериовеналық анастомоздар ашылып, капиллярға түсетін қан мөлшері төмендейді де, жылу беруге кедергі жасалады.

- ОЦК төмендейді.

Қоршаған орта температурасы төмендейді, барлық процестер кері жүреді.

- Тармырлар кенейеді, онддағы қан айналымы жоғарлайды.

- ОЦК дарлық мүшеде жоғары, өйткені, тканьнен тамырға сутек өтеді және көкбауыр және т.б. қан қомасы жалпы қан ағасын қосымша қан мөлшерін құяды.

Иллюстрациялы материалдар: Л-ОМ1-12

ӘДЕБИЕТ:

Негізгі:

34. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық). - Алматы. Издательство «Дәуір», 2005. - 663 б.

35. Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар./ Сайдахметова А.С., Рахыжанова С.О. Семей, 2006 г. - 174 б.

36. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004 ж. - 78 б.

Қосымша:

12. Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиология-лық тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. Ибраева С.С., Астана, 2006. - 52 б.

Орыс тіліндегі әдебиеттер:

Негізгі:

1. Физиология человека, В.М. Покровский., Г.Ф. Коротько, М., 2004.

2. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. К.В.Судаков, А.В.Котова, М., 2002.

3. Руководство по общей и клинической физиологии. В.И.Филимонов, МИА, 2002, 957 стр.

4. Нормальная физиология, под ред. К.В.Судакова, М., 2000.

5. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И., Чеснакова С.А. Физиология

человека. Санкт-Петербург, Sotis, 2000 г., 528 с.

Қосымша:

133. Скок В.И., М.Ф.Шуба. Нервно-мышечная физиология. Киев, изд. "Вища школа". 1986., 223с.

134. Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И. и др. Начала физиологии. Учебник для ст. ВУЗов. 2001.

135. Покровский и др. Физиология человека. Учебник. В 2-х томах. 1997.

136. Практические занятия по курсу "Физиология человека и животных".(Айзман Р.И., Дюкарев И.А. и др.) Новосибирск. Сибирское университетское издательство. 2002. 98 с.

137. Самостоятельная работа студентов по "Физиология человека и животных" с применением ЭВМ. (Айзман Р.И., Чжан-Юшков Н.К.) Методические рекомендации. Новосибирск, 1988.

138. «Основы физиология человека», 1 и 2 том, Б.И.Ткаченко, С.-Петербург, 1994г.

139. Атлас по нормальной физиологии А.В.Коробков, С.А.Чеснокова, Москва, Высшая школа, 1987 .

140. 3. Айзман Р.И., А.Д.Герасев, М.В.Иашвили. Физиология возбудимых тканей. Новосибирск, изд. НГПУ, 1999., 125 с.

141. Александров Ю.И. и др. Основы психофизиологии. Москва, Инфра-М, 1998., 431с.

142. Анатомия, физиология и гигиена в таблицах и схемах. Методическое пособие. 1991.

143. Справочник физиологических и лабораторных показателей здорового человека. А. А. Утепбергенов, 1995 .

144. Физиология человека. Под ред. М.Покровского, Г.Ф.Коротько, в двух томах, М., 2001, 368 с.

Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):

1. Гипертермиядан қызбаның айырмашылығы неде?

2. Жылу реттелгіштің физикалық түрлерін атаңыз.

3. Адам асқазанының температурасы неге тең?

4. Күннің ыстық кезінде екі адамның ішінен кім – арық әлде толық көп мөлшерде сұйықтықты қолданады?

«Астана медицина университеті» АҚ

Қалыпты физиология кафедрасы

№13 Дәріс

Тақырыбы: Талдағыштардың жалпы физиологиясы.

Мақсаты: жалпы талдағыштардың қасиеттері жайлы түсінік беру, И.П. Павловтың талдағыштар туралы ойын түсіндіру, негізгі талдағыштар бөлімдерінің қызметтік механизмдерін түсіндіру, талдағыштық жүйені зерттеу ілімі, бөлек талдағыштар туралы білім беру, негізгі талдағыштар анализаторлар қызметтерінің механизмдерін түсіндіру; көру, есту, иіс, дәм сезу және ауырсыну талдағыштарын зерттеу ілімі.

Дәріс тезистері:

1. Сенсорлы жүйесінің жалпы физиологиясы.

Сыртқы немесе ішкі ортаның әсерін қабылдайтын сенсорлы рецептордан; рецептордан миға ақпаратты тасымалдайтын жүйкелік жолдан және осы ақпаратты өңдейтін мидан тұратын жүйке жүйесінің бөлімі аталады. Демек, сенсорлы жүйе миға ақпаратты ендіреді және оны талдайды. Кез-келген сенсорлы жүйенің жұмысы – ми үшін физикалық немесе химиялық энергияны, яғни сыртқы тітіркендіргішті рецептор арқылы қабылдаудан, ақпаратты жүйкелік серпініске айналдырудан және осы серпіністі миға нейрон тізбегі арқылы тасымалдаудан басталады. Сенсорлы сигналдың тасымалдануы, оның қайта өңделу және қайта кодталуына негізделе отырып, жоғарғы анализ және синтезбен аяқталады. Осылайша организмнің жауапты реакциясы түзіледі. Миға келіп түскен ақпарат – қарапайым және күрделі актіден бастап, адамның психикалық әрекетінің орындалуы үшін өте қажет. Сеченов былай деп жазады: "Психикалық акт – сыртқы сезімтал қозусыз орындалмайды". Сенсорлы ақпарат стимул немесе әсерді түйсіну немесе оны түйсінбеу арқылы өңделеді. Егер түсіну жүрсе, оны сезіну туралы айтуға болады. Сезінуді түсіну қабылдауға әкеп соғады.

Павлов талдағыштар келесі құрылымдардың жиынтығы деп есептеді:

• (шеткі бөлімі) – тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецептордың;

• (өткізгіштік болімі ) - қозуды тарататын немесе мидың тиісті бөлімдеріне жеткізетін өткізгіш жолдардың ;

• (талдағыш орталық бөлімі) – ми қыртысындағы тітіркендіргішті талдайтын милық бөлімнің;

Сонымен, Павлов бойынша кез-келген талдағыш үш бөлімнен тұрады.

2. Сенсорлы жүйенің зерттеу әдістері.

Сенсорлы жүйені зерттеу үшін келесі тәсілдер қолданады:

1. Электрофизиологиялық – а) Электроретинограмма – торлы қабығының жарық әсеріне көздің электрлік жауабының жиынтығы. Ол көзден немесе тікелей торлы қабықтан тіркеледі. Бұл үшін бір электродты қабаққа, ал екінші электродты көзге жақын теріге немесе құлақ қалқанына орналастырады.

2. Нейрохимиялық

3. Жануар тәртібі мен морфологиялық зерттеу.

4. Дені сау және науқастың қабылдауын психофизиологиялық талдау;

Сенсорлы қызметті модельдейді және протездейді. Сенсорлы қызметті модельдеу – сенсорлы жүйенің қызметі мен қасиетін биофизик немесе компьютерлік модельде зерттеуге мүмкіндік береді.

Сенсорлы қызметті протездеу – Осы қызмет туралы білімнің шындығын тексереді. Мысалы: Ми қыртысының көру аймағын нүктелік электрлік тітіркендіру соқыр адамдарда көруді қалпына келтіреді.

3. Сенсорлы жүйенің құрлысының жалпы принціптері.

1. Көп қабаттылық – бұл жүйкелік клетканың бірнеше қабаттылығы, демек оның біріншісі рецептор мен , ал соңғысы ми қыртысының маторлы аймағының нейронымен байланысқан. Осы қасиет организмге қарапайым сигналға жылдам жауап беруге мүмкіндік береді.

2. Сенсорлы жүйенің көп каналдылығы – көрші қабаттағы көптеген жүйкелік клеткамен байланысқан. Әрбір қабатта бірнеше (10000-нан милионға дейін) нейронның болуы.

3. Сенсорлы түтікше – Көрші қабаттағы элементтің әртүрлі саны "сенсорлы түтікшені" түзеді. Мысалы: 1. көздің торлы қабығында 130 млн фоторецторлар болса, ал торлы қабықтың ганглионды клетка қабықтарда нейрондар 100 есе аз( "таралушы түтік"). Көру жүйесінде "кеңеюші түтік"бар. 2. кіші қыртысының көру аймағында, бір торлы қабықтың ганглионында карағанда, нейрон саны 1000 есе артық. Есту және тағы басқа сенсорлы жүйеде рецептордан ми қыртысына жететін "кеңеюші түтік" "таралушы түтіктің" физиологиясының мәні – артық ақпараттың азаюы, ал "кеңеюші түтік" сигналды бөлшектеп және күрделі түрде талдауды қамтамасыз ету.

4. Тігінен және көлденең – сенсорлы жүйенің диференсациясы.

а) Тік дифф-я – бірнеше нейрон қабатынан тұратын бөлімдердің түзілуі. Бөлім – нейрон қабатына қарағанда, өте ірі морфоқызметтік құрылым. Әрбір бөлім (Мысалы: иіс сезу пиязшығы, тізелі дене) анық бір қызмет атқарады .

б) Көлденең дифф-я – нейрон, рецептордың түрлі қасиетін олардың балансына негізделген. Көруде екі паралель орналасқан нейрондық каналдар жұмыс істейді. Көздің торлы қабығының орталығы мен шетінен түсетін, ақпаратты әртүрлі өңдейтін, ақпарат фоторецепторынан ми қыртысына келіп түседі.