4. Сенсорлы жүйенің негізгі қызметтері.

Сигналмен байланысты келесі қызметатқарады:

1. Сигналдарды тану. Ол рецепторда басталады. Осы жерде рецептор, жіктелуі. Барлық рецепторлар екіге бөлінеді:

а) бірінші реттік сезімтал – иіс сезу, тактильді, проприорецип жатады. Оның аймағы тітіркендіргіш қуатының жүйкелік имп. Қуатына айналуы сенсорлы жүйенің алғашқы нейрондарында жүреді.

б) екінші реттік сезімтал – дәм сезу, есту, көру, тепе-теңдік аппарат рецепторлары жатады. Оларда тітіркендіргіш пен алғашқы нейрон аралығында импульсті генерацияламайтын арнайы рецепторлық клетка бар. Демек, бірінші нейрон тікелей емес, рецепторлық клетка арқылы қозады.

Рецептордың қозу механизмі

Рецепторлық клеткаға әсер етілгенде, сыртқы тітіркендіргіш әнергиясы жүйкелік импульс энергиясына қайта айналады. Осы процес үш негізізгі этаптан тұрады.

1. Стимулдың өзара әрекеті – демек иіс немесе дәмдік заттар малекуласы, жарық кванты(көру) немесе механикалық күш (есту, сипап сезу) - рецепторлық клетка мембранасының құрамындағы рецепторлық белоктық малекуламен өзара әрекеттеседі.

2. Рецепторлық леткаға – сенсорлы стимулдың таралуы және клетка ішіндегі процестің күшеюі.

3. Рецептор мембранасындағы – ионды каналдың ашылуы, ол арқылы иондық токтың ағуы – рецептор клетка мембранасының деполиризациясына әкеп соғады, демек рецепторлық потенциялдың тууы. Бірінші реттік сезгіш рецепторда бұл потенциал мембрананың өте сезімтал бөліміне әсер етсе, ал екінші сезгіш рецепторда бұл потенциал пресинапстық мембранадан медиатордың синапстық саңылауға, одан пресинапстық мембрананың түсуін қамтамасыз етеді. Медиатор (мысалы: ацетилхолин) бірінші нейронның постсинапстық мембранаға әсер етіп, оның поляризайиясын өзгертеді. Сенсорлы жүйеде бірінші нейронның постсинапстық потенциялын генераторлық потенциал деп атайды. Өйткені ол импульстік жауапты генерациялайды.

Сенсорлы жүйенің екінші қызметі.

Сигналды айыру. Оны айыру рецептордан басталғанмен, осы процесте сенсорлы жүйенің барлық нейрондары қатысады. Осы қызмет арқылы ол тітіркендіргішті сезумен қатар, оның күшін айыра алады. Егер, екі тітіркендіргіш екі көрші рецепторды қоздырса, онда осы тітіркендіргішті айыру мүмкін болмай, олар біртұтас ретінде қабылданады. Екі қозған рецептор арасында бір қозбаған болуы қажет.

Үшінші қызметі: Сигналдың таралуы және қайта түзілуі.

Сенсорлы жүйедегі сигналдың таралуы және қайта түзілуі, миға, ақпарат тез сенімді талдануы үщін, тітіркендіргіш түрі туралы маңызды ақпарат жеткізеді. Сигналдың қайта түзілуі шартты түрде екіге бөлінеді:

А) Кеңістік – қайта түзілуі ішінде сигналдың түрлі бөлімдеріндегі қарым-қатынастың өзгеруін айыруға болады.

Б) уақыттық қайта түзілуі - төменгі деңгейде орналасқан нейрондағы қысқа t ' –импульсация етуі.

Төртінші қызметі. Ақпараттың кодталуы.

Анық ережемен ақпараттың код деген шартта түріне қайта түзілуі. Сенсорлы жүйеде сигналдар екі реттік кодпен кодталады, демек электірлік импульстің бар немесе жоқтығы.

Бесінші қызметі. Сигналдың демектірленуі.

Бұл тәртіптік мәні бар, тітіркендіргіш белгісін сенсорлы нейронның таңдамалы түрде бөліп шығаруы.

Алтыншы қызметі. Бейнені айыру.

Бұл сенсорлы жүйенің соңғы күрделі операциясы. Нерон-детектордан келген сигнлды синтездей отырып, тітіркендіргіш бейнесін сенсорлы жүйенің жоғарғы бөлімін түзеді және оны есте сақталған көптеген бейнемен салыстырады. Бейнені айыру шешім қабылдау мен аяқталады.

5. Сенсорлы жүйенің ақпараттың өңделу механизмі.

Мұны қозушы және тежеуші нейрон аралық өзара әрекет іске асырады. Қозушы өзара әрекет-әрбір нейронның аксоны, сенсорлы жүйенің жоғарғы қабатындағы бірінші нейронмен ұласады. Рецептор сигналытиісті нейрон түсуіндегі, рецептордың жиынтығы – рецептивтік алаң деп аталады. Көрші нейронның рецептор алаңы бөлшектеп жабылады. Мұндай байланыс ұйымы жүйкелік тор деп аталады. Осының арқасында сенсорлық жүйенің әлсіз сигналға сезімталдығы жоғарлайды, сонымен қатар ортаның өзгерісіне бейімделудің жоғарлайын қамтамасыз етді.

Сенсорлы аппараттың, тежеуші өңделуі әрбір қозған сенсорлы нейрон тежеуші интер нейронды белсендіруге негізделген. Өз кезегінде интернейрон өздігінен қозған элемент сияқты, көрші нейронды да тежейді. Алғашқы нейронның қозуы қаншалықты күшті болса және көрші клетка қаншалықты жақын орналасса, соншалықты тежеу күші жоғары болады.

6. Сенсорлы жүйенің бейімделуі.

Организм талабы және орта жағдайының қасиеті бойынша сенсорлы жүйе бейімделумен қабілетті. Сенсорлы жүйенің бейімделуі ұзақ температура бойы әсер еткен тітіркендіргіш әсеріне бейімделуге негізделген, сенсорлы жүйенің жалпы қасиеті. Бейімделу субьективті түрде тұрақты тітіркендіргіш әсеріне үйрену (Мысалы: киімнің денені қысуы) Вестибуло және проприорецетив нашар бейімделді. Рецептор жылдам және баяу бейімделу деп бөлінеді. Жылдам бейімделу кезінде тітіркендіргіш ұзақ температура бойы әсер еткенмен миға ақпараттың жетуі доғарылады. Баяу бейімделуде ақпаратты баяу миға жеткізеді. Тұрақты тітіркендіргіш әсері тоқтағанда, сенсорлы жүйенің сезімталдығы қалпына келе бастайды. Қараңғыда көрудің сезісталдығы бірден жоғарлайды. Сенсорлы бейімделуде эффектірлік реттелу маңызды роль атқарады. Ол жоғарғы бөлімнен төменге төмендеуші әсермен іске асырылады.

Иллюстрациялы материалдар: Л-ОМ1-12

ӘДЕБИЕТ:

Негізгі:

37. Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық). - Алматы. Издательство «Дәуір», 2005. - 663 б.

38. Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар./ Сайдахметова А.С., Рахыжанова С.О. Семей, 2006 г. - 174 б.

39. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004 ж. - 78 б.

Қосымша:

13. Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиология-лық тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. Ибраева С.С., Астана, 2006. - 52 б.

Орыс тіліндегі әдебиеттер:

Негізгі:

1. Физиология человека, В.М. Покровский., Г.Ф. Коротько, М., 2004.

2. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. К.В.Судаков, А.В.Котова, М., 2002.

3. Руководство по общей и клинической физиологии. В.И.Филимонов, МИА, 2002, 957 стр.

4. Нормальная физиология, под ред. К.В.Судакова, М., 2000.

5. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И., Чеснакова С.А. Физиология

человека. Санкт-Петербург, Sotis, 2000 г., 528 с.

Қосымша:

145. Скок В.И., М.Ф.Шуба. Нервно-мышечная физиология. Киев, изд. "Вища школа". 1986., 223с.

146. Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И. и др. Начала физиологии. Учебник для ст. ВУЗов. 2001.

147. Покровский и др. Физиология человека. Учебник. В 2-х томах. 1997.

148. Практические занятия по курсу "Физиология человека и животных".(Айзман Р.И., Дюкарев И.А. и др.) Новосибирск. Сибирское университетское издательство. 2002. 98 с.

149. Самостоятельная работа студентов по "Физиология человека и животных" с применением ЭВМ. (Айзман Р.И., Чжан-Юшков Н.К.) Методические рекомендации. Новосибирск, 1988.

150. «Основы физиология человека», 1 и 2 том, Б.И.Ткаченко, С.-Петербург, 1994г.

151. Атлас по нормальной физиологии А.В.Коробков, С.А.Чеснокова, Москва, Высшая школа, 1987 .

152. 3. Айзман Р.И., А.Д.Герасев, М.В.Иашвили. Физиология возбудимых тканей. Новосибирск, изд. НГПУ, 1999., 125 с.

153. Александров Ю.И. и др. Основы психофизиологии. Москва, Инфра-М, 1998., 431с.

154. Анатомия, физиология и гигиена в таблицах и схемах. Методическое пособие. 1991.

155. Справочник физиологических и лабораторных показателей здорового человека. А. А. Утепбергенов, 1995 .

156. Физиология человека. Под ред. М.Покровского, Г.Ф.Коротько, в двух томах, М., 2001, 368 с.

Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):

1. Павловтың ілімі бойынша анализатор дегеніміз не?

2. Анализатор қандай негізгі бөлімдерден құралған?

3. Орталық бөлімдердегі анализатордың сигналдық детектирлену қалай жүргізіледі?

4. Анализатордың қабылдағыш бөлімі қандай функцияны атқарады?

5. Анализаторда ақпарат қалай кодталады?

«Астана медицина университеті» АҚ

Қалыпты физиология кафедрасы

№ 14 Дәріс

Тақырыбы: Талдағыштардың жеке физиологиясы.

Мақсаты: талдағыштардың жалпы қасиеттері туралы түсінік беру, Павловтың талдағыштар туралы ілімін білу, анализаторлардың негізгі бөлімдерінің қызметті механизмдерін түсіндіру, талдағыштарды зерттеу жүйесін талдау.

Дәріс тезистері: