- •А.І.Смолік
- •Уводзіны
- •1. Тыпалогія культуры
- •1.1. Паняцці тыпу, тыпалогіі і тыпалагізацыі культур
- •1.2. Крытэрыі класіфікацыі культур
- •2. Культура першабытнага грамадства
- •2.1. Перыядызацыя і паняцце першабытнай культуры
- •2.2. Вызначальныя рысы першабытнай культуры
- •2.3. Помнікі першабытнай культуры на тэрыторыі Беларусі
- •3. Культура старажытных грамадстваЎ
- •3.1. Культура Месапатаміі
- •3.2. Мастацтва Месапатаміі
- •4. Культура егіпта
- •4.1. Адметныя асаблівасці старажытнаегіпецкай цывілізацыі
- •4.2. Важнейшыя рысы культуры Старажытнага Егіпта
- •4.3. Мастацтва
- •4.4. Матэрыяльная культура
- •5. Антычныя культуры
- •5.1. Паняцце антычнасці. Адметныя рысы антычнай культуры
- •5.2. Культура Старажытнай Грэцыі як пачатак і парадыгма еўрапейскай культуры
- •5.3. Мастацтва ў культурным жыцці старажытных грэкаў
- •5.4. Адукацыя, выхаванне і норавы старажытных грэкаў
- •6. Культурная спадчына старажытнарымскай цывілізацыі
- •6.1. Перыядызацыя культуры Старажытнага Рыма
- •І агульная характарыстыка гісторыка-культурных перыядаў
- •6.2. Мастацтва Старажытнага Рыма
- •6.3. Культура быту
- •7. Культура кітая
- •7.1. Перыядызацыя гісторыі і культуры Кітая
- •7.2. Адметныя рысы старажытнакітайскай культуры
- •7.3. Мастацтва Кітая
- •8. Культура старажытнай індыі
- •8.1. Асноўныя гістарычныя тыпы індаарыйскай цывілізацыі
- •8.2. Асноўныя рысы культуры
- •8.3. Мастацтва
- •9. Культура візантыі
- •9.1. Хрысціянскі характар культуры
- •9.2. Філасофія і тэалогія
- •9.3. Мастацтва Візантыі
- •10. Сярэдневяковая культура
- •10.1. Сярэднявечча: паняцце і яго адметнасці
- •10.2. Субкультуры Сярэднявечча
- •10.3. Мастацкая культура
- •10.4. Сярэдневяковая беларуская культура
- •10.5. Мастацтва Беларусі ў Сярэднявеччы
- •11. Культура эпохі адраджэння
- •11.1. Агульная характарыстыка эпохі Адраджэння
- •11.2. Мастацтва
- •11.2.1. Літаратура
- •11.2.3. Музыка
- •11.3. Навука
- •11.4. Адраджэнне на тэрыторыі Беларусі
- •12. Культура новага часу
- •12.1. Агульная характарыстыка культуры Новага часу
- •12.2. Філасофска-рэлігійныя канцэпцыі
- •12.3. Мастацтва
- •12.4. Культура Беларусі
- •13. Сучасная культура
- •13.1. Агульныя рысы сучаснай культуры
- •13.2. Навука як сацыякультурны феномен
- •13.3. Мастацкая культура першай паловы хх ст.
- •13.4. Постмадэрнізм у культуры другой паловы хх ст.
- •13.5. Беларуская культура ва ўмовах сучаснай глабалізацыі
- •Слоўнік паняццяў і катэгорый культуры
- •Культуралогія: гісторыя культуры
- •220007, Мінск, вул. Рабкораўская, 17.
- •220007, Г.Мінск, вул. Рабкораўская, 17.
13.3. Мастацкая культура першай паловы хх ст.
Першыя праявы новай эстэтыкі, якая адмаўляе традыцыйныя мастацкія каштоўнасці, з'явіліся ў канцы XIX ст. У XX ст. тэрміны “мадэрнізм”, “авангардызм”, “мастацтва авангарда” сталі сінонімамі. Мадэрнізм адмаўляў традыцыйна-чалавечае, мастацка-вобразнае. Аб’ектыўнае было згублена і звергнута дзеля адлюстравання суб’ектыўнага свету мастака-творцы.
Авангардысцкія кірункі развіваліся паралельна, перасякаліся, змянялі і адштурхвалі адзін аднаго ў першай палове XX ст. Авангардызм адмаўляе традыцыйнае мастацтва, імкнецца стварыць “немастацтва”, ператварыўшы яго ў своеасаблівую філасофію жыцця. Выразнікамі “духу” мастацтва XX ст. сталі фавiзм і экспрэсіянізм.
Самадастатковую ролю колеру ў мастацкай арганізацыі прасторы ў поўнай меры паспрабавалі паказаць французскія мастакі на чале з Анры Мацісам(1869–1954) у 1905–1907 гг. Яны атрымалі ад нядобразычлівай крытыкі мянушку фaвiсты (дзікія). Мастакі гэтага кірунку (А.Маціс,Дзюфi,Вламiнк,Ван Данген) лічылі, што на дынамічна ўзмоцненых маляўнічых акордах можна будаваць эфект цэлай карціны. Колер стаў адыгрываць асноўную ролю ў карціне, ператварыўся ў формаўтваральны фактар. Захапленне каларытам прывяло да страты аб’ёмнасці і дэфармацыі фiгуратыўных абрысаў. Не капіраванне колеравай гамы навакольнага асяроддзя, а канструяванне выявы свету праз суб’ектыўнае ўспрыманне колеру адрознівала фавiстаў. Адкрытая дэкаратыўнасць жывапісу А.Маціса, што нагадвала візантыйскія эмалі і абразы па яркасці і чысціні колераў, адлюстроўвалася ў яго манументальных палотнах“Чырвоны пакой”, “Гутарка”, “Сямейны партрэт”, “Танец”, “Музыка”. Фавiсты не стварылі даўгачаснай плыні, і кожны з мастакоў, прайшоўшы “выпрабаванне агнём” новай каларыстыкі, пайшоў сваім шляхам. Фавiзм быў кароткачасовай з’явай у еўрапейскім жывапісе, толькі пры- ступкай у фарміраванні розных плыняў і кірункаў XX cт. Фавiзм у Францыі супадае па часе з экспрэсіянізмам у Нямеччыне.
Экспрэсіяністы не адлюстроўвалі знешняе ўражанне, а, насупраць, выяўлялі сваё ўнутранае перажыванне ўбачанага, паказваючы не форму, а сутнасць з’явы. Суб’ектывізм у адлюстраванні свайго духоўнага “Я” супрацьпастаўляецца рэалістычнаму светаразуменню. Мастакі новага кірунку выступалі супраць афіцыйнага стылю, супрацьпастаўлялі сябе “старым сілам”. Адзін з тэарэтыкаў экспрэсіянізму Э.Нольдэ заяўляў: “Чым далей аддаляешся ад прыроды, застаючыся натуральным, тым вышэй становіцца мастацтва”. Натуральнасць экспрэсіяністам бачылася ў па-геаметрычнаму спрошчаных формах, адмове ад перспектывы і знаходак iмпрэсiянiстаў, у прымітывізме народнага і архаічнага мастацтва. Свет дысгармоніі, гвалту, дэфармацый і агіднасцi адлюстроўваецца ў карцінах Э.Нольдэ (1867–1957), Э.Л.Кiрхнера(1880–1938),М.Пехштэйна(1881–1955).
Паралельна з экспрэсіянізмам узнікае кубiзм у Францыі і фу-турызм у Італіі. Калі для фавiстаў аб’ектам іх творчасці з’яўляўся рэальны свет, то кубiсты адмаўляюцца ад малюнка ілюзорнай прасторы, паветранай перспектывы, перадаючы прастору праз супастаўленне прадметаў. Колер у фавiстаў мае канструктыўную нагрузку. Суб’ектыўны свет, сканструяваны мастаком на палатне, даступны для разумення толькі самому аўтару. Першыя кубiстычныя спробы П.Пікасо(1881–1973) адносяцца да 1907–1908 гг. Ён стварае прымітыўныя скульптурныя працы “Галава”, “Ляль-ка” і вялікае палатно “Авiньёнскiя дзяўчыны”. Карціны П.Пікасоне губляюць сюжэтнасці, але прадметы і чалавечыя выявы схема-тызуюцца, а рэальны свет трансфармуецца ў разнастайныя геаметрычныя аб’екты. Загадкавасць малюнка на палотнах кубiстаў дапаўнялася словамі, літарамі, калажамі, знакамі. Карціна перат-варалася ў інтэлектуальную гульню, у якой свет як гарманічнае цэлае не існаваў, ён быў толькі часткай адлюстравання ў “раско-латых люстэрках” (П.Пікасо). Чалавек у кубiстаў расколваецца на незлучальныя састаўныя, а свет праз іх вобразную сістэму “абяз-люджваецца” на асколкі геаметрычных формаў. У архітэктуры кубiстычныя ідэі трансфармаваліся, спарадзіўшы канструктывізм, а пазней функцыяналізм у еўрапейскай і амерыканскай архітэктуры. Ле Карбюзье ў архітэктуры бачыў толькі функцыяналь-ны бок, ён называе дом “машынай для жылля“, а крэсла “апаратам для сядзення”. Ад наіўных праектаў з дапамогай новай архітэктуры змяніць свет да лепшага, да сацыяльнай гармоніі канструктывiсты ў хуткім часе адмовіліся. Канструктывiсцкiя праекты ў поўным маштабе не рэалізаваліся і ў савецкай архітэктуры 20–30-х гг., засталіся на ўзроўні “папяровай” архітэктуры. Функцыяналізм абсалютызаваў кубiстычныя формы ў будаўніцтве. Выкарыстанне шкла, жалезабетонных канструкцый і сталі прывяло ў архітэктуры першай паловы XX ст. да уніфікацыі і стандартызацыі, спрыяла стварэнню і разрастанню своеасаблівага урбаністычнага “інтэрнацыянальнага стылю”, які знішчаў гістарычныя і этнакультурныя традыцыі мінулага.
П.Пікасо. Акрабат на шары |
К.Малевіч. Англічанін у Маскве |
Не выпадкова К.Малевiчзатым вярнуўся да кубiстычных формаў у сваіх творах і нават карцінах, напісаных у духу рэалістычных традыцый.
Паказальным для прыроды авангардызму з’явіўся дадаізм. Вакол плыні “дада” групаваліся нямецкія, румынскія, французскія паэты (А.Брэтан, Т.Туара,Л.Арагон,П.Элюар) і мастакі (Ж.Арп,М.Дзюшан,Ф.Пiкабiя). Прыхільнікі дадаізму дзейнічалі ў Жэневе, Парыжы, Берліне і Кёльне. Літаратурна-мастацкі рух быў нігілістычным па сваёй прыродзе і адлюстроўваў непрыманне буржуазнага мастацтва і светабачання маладым пакаленнем, якое прайшло Першую сусветную вайну. Дадаісты імкнуліся да звяржэння ўстояных эстэтычных нормаў і стэрэатыпаў сацыяльных паводзін. Іх зборы, літаратурныя вечары і выставы суправаджаліся скандаламі і эпатажам публікі. Анархічны бунт дадаістаў быў замяшаны на чыстым нігілізме, не суправаджаўся ніякай палітычнай праграмай або лагічнасцю эстэтычных маніфестаў. Нямецкі мастак Георг Грос успамінаў: “Нашым знакам з'явіліся Нішто, Пустата, Дыра...”. КарціныФ.Пiкабiя(1878–1953) уяўлялі размаляваныя тэхнічныя чарцяжы, сэнс якім надавалі мудрагелістыя назвы (“Любоўны парад”, “Дзіцё-карбюратар”, “Канібалізм”).М.Дзюшануводзіў у кантэкст карціны гатовыя вырабы бытавога прызначэння або ствараў з іх iрэальныя канструкцыі. Прадметы, спалучаныя па “прынцыпе выпадковасці”, уДзюшанастваралі унікальнасць прадметаў дадаiсцкага мастацтва, суiснаваўшых толькі ў акце ўспрымання.
Пасля 1922 г. дадаізм саступае месца сюррэалізму, мастацтву “звышрэальнага”, “звышнатуральнага”, узнікламу першапачаткова як літаратурная плынь, якая пазней распаўсюдзілася ў сферы жывапісу, скульптуры, тэатра і кіно. У адлюстраванні на палотнах несвядомага і падсвядомага шматлікае было сугучна ідэям інтуітыўнай філасофіі А.Бергсана, псіхааналізу З.Фрэйда, аднак ступень уздзеяння філасофіі і псіхалогіі на сюррэалізм не варта перабольшваць. У першай выставе сюррэалістаў у 1925 г. удзельнічалі Ж.Арп,П.Пікасо,П.Клеі. Пазней да гэтага кірунку далучыліся М.Дзюшан,Ф.Пiкабiяі І.Тангi. Першай сюррэалістычнай карцінай было “Сумненне паэта” (1913) Джорджу Дэ Кiрко з малюнкам гарадскога краявіду. Вяршыняй сюррэалістычнага мастацтва з’яўляецца творчасць Сальвадора Далi(1904–1989), які ў 30-х гг. знайшоў “свою” мастацкую мову. У яго палотнах, звязаных з грамадзянскай вайной у Іспаніі (“Прадчуванне грамадзянскай вайны ў Іспаніі”, 1936; “Восеньскі канібалізм”, 1936–1937; “Іспанія”, 1938), ірацыянальныя выявы набываюць аб'ектыўную відавочнасць. Мастак ставіць перад сабой задачу рэалістычна паказваць ірацыянальную думку “па невядомых законах малюнка”. У 40–50-х гг.Далiзвяртаецца да атамнай праблематыкі (“Атамная Леда”, 1949) і маральнай спадчыны хрысціянства (“Атамны крыж”, 1952; “Распяцце”, 1954; “Таемная вячэра”, 1955).
С.Далі. Мая жонка |
Другая сусветная вайна прывяла да часовага заняпаду мадэрнісцкіх кірункаў у сучасным мастацтве. Наступнае адраджэнне ў выглядзе постмадэрнізму пачалося ў 50-х гг.