- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
Хар як чумла дорои марказй маъноии ба худ хое.е мебошад ва ин кисми чумла хамчун кисми мухим ба кисмхои дигар мукобнл менстад. Ду чумлан аз бобатн максади гуфтор ва таркиби лугавй монанд вобаста ба тачзияи маъной ссмаптикан гуногун дошта метавонад. л ^
Дар чудо кардани хабари паву кухиа воситахои дигари грамматики (масалан. тартиби калима) иштирок мекунанд, аммо дар чудо кардани марказй маъноии гуфтор (предикати мантикй) ва фарк кардани он аз кисмагхои дуюмдарача (субьекти мантикй) интонация восигаи асоси мебошад. Интонация ин вазифаи худро ба воситаи яке аз унсурхояш — задан таъкид ичро мекунад. Дар ин маврид тартиби калима тагьир намеёбад.
Май аз дустам нома гирифтам.
Май аз дустам нома гирифтам.
Май аз дустам нома гирифтам.
Ман аз дустам пома шрифтам.
Дар ни мнсолхо восигаи асосие, ки ин чумлахоро фарк мекуно- наид, задан таъкидй за вобаста ба иваз шудани чон он тагьирн хаттн умумии ннтонациян онхо мебошад.
§ I0G. Вазифаи дигари интонация ташкил ва тачзияи чараёни нутк. мебошад. Чараёни муттасили нутк аз вохидхои гуногуни интонация (синтагма, фраза ва г) ташкил мешавад. Интонация, аз як та- раф. ин вохидхоро ба таври фонетики муташаккил кунад, аз тарафн дигар, онхоро аз хамдигар чудо месозад. Пи вазифаи интона-
3S
пня дар он зохир мешавад, кн хар як навъи гуфтор (фраза) бо срлн воситахон муайяни интонапионй ташкил мешавад (ин маеъала дар фаслхои оянда (§ 124) муфасгалтар баси мешавад) ва ба туфайли хамин фаркн Инюнацнониаш аз гуфторн дигар фарк мекунад. Дар ташкил ва тачзияи енитагмахо низ интонация сахми калон дорад.
§ 107. Интонация аз воситахон ташкили нутки нфоданок ба iiiv- мор меравал, ,\ар як хели асосин гуфтор гайр J13 маънон умумни худ (ахбор, пурсиш ,амр) муносибати гуяи.ТЯро ба мавзун сухан низ нфода менамояд. Гуянда метавонад, дар боран ягон факт бо хур- сандн О андух накл кунад ё нурсад. шуиавандаро ба нчрои коре бо газаб с мехрубэнн водор нямояд. Воснтаи асосин ифодаи муносибати гуянда ба мавзун сухан интонация мебошад
Тобншхон маънонн эхсосне, ки ба воснтаи интонация ифода мешаванд,'ту ногуна ид, аммо хамаион\п~ д?р ду гурухи асосй мутгахид мешаванд: а) маънохои гуногуни эхсосн: шубха. афсус. чнллнят. даь- ват ва гайра: б) тобншхон маънонн холатн рухн. Фарки ни ду навъи маънон эхсосн гохо бо ёрни воситахон лугавй ифода мешавад. Маънохои зхсоснро бештар хнссачахою нидохо (афсус, э кош, албатта, хатман, бах-бах, вон э вой. хайрият-е, ура, вох, ачабо ва амсоли ои.\о) ифода куиаид, тобишхои маънонн эмоционалй дар нутки му- аллнф Г>аён мешавад.
Фярки дигарн ин ду навъи маънои эхсосй дар он аст, кн маънохои эхсосй хусусиятн миллн доранл ва дар забонхои гуногун бо срни воситахон гуногун (лексики, фонетики) ифода мсшаванд, аммо тобншхон эхсосн умуми мебошаид.
Аз чихати интонация ннз ин ду навъи мяъно фарк мекунад. Маънохои эхсосй ба туфайли семаитикаи хосашон дорой навъхои махсус (навъхои эхсосин гуруххои асосни интонация) мебошупд Тобишхои эхсосн, ки нога хои пайдо мешаванд. дар хатти умумни интонация тагьнрот ба амал меоранд. Дар ташкили интонацияи маънои эхсосй хяман унсурхои он: танин, тамдид, назо ва г. нштирок мекунанд, яммо интонацияи тобншхон эмоционалн бештар ба воситан танин, суръат яа тамднд ташкил мешавад.
Дар фраза калимахо дарачаи гуногуни ифоданокн доранд. Ьа- рон фарк куноннданн калимае, ки бо ягон сабаб вазни бештари ифоданокн дорад, задай эмфатикй истифода мешазад. Задай эмфагики хосн нутки эхсосй буда, бо унсурхои фонстикин худ аз задахои дн- гари фраза фарк мекунад.
унсурхои интонация
§ 108 Интонация ходисаи мураккаб аст. Вай мачмуан воситахон фопетикис мебошад, кн барон ташкили интонацияи навъхои асосни гуфтор истифода мешавад. Ин воситахо — пишонахои объектн- вии oxani' аз инхо нборатанд: а) наво ё зудни лаппнши лахни аео- сни овоз (унсурн савтн ё лахни): б) тамдид ё вакте, ки дар талаф- гЬ\'зи ягон порчаи нутки овозй сарф мешавад (унсурн суръат); п) куввап гуфтор (унсурн кувва ё динамикй); г) танинн овоз (унсурн сифати) вя е) танфис. Интонацияи навъхон гуфтор дар натичан хамкории мураккабн ин упсур.хо ташкил мешавад. Унсурхои интонация (гайр аз танфис) дар фраза хамсша нштирок мекунанд. Талаффу- зн хар як порчаи овозй бе вакту кувва ва танину няво номумкнн аст.
Хамкории ун-сурхои интонация дар такмили якднгар хангоми амалй шуданн ягон вазнфан интонация ошкор мегардад. Масалан, барои тачзиян охангин мати танфис воснтаи асосй мебошад, аммс дар амалй гардониданн ин вазифа ба танфис тамдиди овозхо ва наво х.амрох.и мекунанд: хар як синтагмаи тактеъшуда ба чуз тап-
5а
фиси охирии худ б о там'диди бештар ва nas.nt баландтари хичои охири задаиоки худ фарк4-,мекунад. Тагьироти мухимтарнии хатти интонация одатан дар хичои задаиоки фраза ё синтагма ба амал меояд, вале ба ин хичо аксар вакт навои балап i хамрох мебошад.
Бо вучуди вазпфаи муштаракашон уисурхои интонация дар чараёни нутк муста кил буда, вазнфахон гуногуиу хзсаро адэ мекунанд.
$ 109 Наво хамчун тагьири (баландунаетшавнн) лахнн асосн дар гули гуфтор ё киемхои гуногуии он мухимтарин унсурхои интонация буда, дар ташкили охангн гуфтор вазифахои гуногунро адо мекунанд
1 Наво дар якчоягн бо танфис яке аз восшахои асосин тачзияи чараённ нутк мебошад. Сархади синтагмахо ба ноентаи шикасти хатти умумни наво (аз боло ба поён, аз поён ба боло майл кардан, аз нбтидои паст ба интнхэн баланд табднл ёфтан) муайян карда мешавад. Дар мавридхон иабудани танфис сархади синтагмахо ба воситаи наво муайян карда мешавад.
Назо аз воентахои асосин алокаи кнематхон гуногуии нутк (фразахо ва синтагмахо) мебошад. Масалан, баландшавии наво дар охири синтагма ё фраза на танхо интонациям пуреншро далолат мекунанд, балки шохндн нотамомп ва алокамандин ин синтагма (ё фраза) бо синтагмам (фразан) баъдина низ мебошад: Китоб//.манбан дониш аст Лнчоми кор- соаги шаш.
Наво всситан асоснн фарк кардани навъхоп асосии мухобн- ротии чумла мебошад. Чумлахои 1) Китобро хонд. 2) Китобро хон- дн? 3) Китобро хон! таркиби якхелан грамматикию лурааи лоштз бошанд хам, ба туфайли гуногунии наво маънохои чудогона: ахбор, пуренш ва амрро ифода мекунанд.
Наво дар якчоягн бо унсурхои днгарн ннтопацияи барои ифо- дан муноепбатхои мантикии чумла, фарк кунонидани хабарн маълу.м аз номаълум ва ташкили каркази маъноню интонационин чумла истифода мешавад. Маркази маъиои чумла дар хар кадом кисми он карор гирад, павон баланд хамеша хамрохи он аст:
Модар аз ду.хтар пурсид.
Модар аз духтар пурсид.
Модар аз духтар пурсид. Наво дар ифодап тобншхои гуногуии модалй ва таъеирнокн низ сахмн мухим дорад.
Дар нфодан тобишхои гуногуии маъио на танхо хатти умумни баландупастшавин наво дар тули талаффузи фраза (ё синтагма), балки фосилахои (мусбат ва мапфии) тагьири наво— (фоснлаи байни баланд гари н ва паеттарнп. нуктахо), суръати болоравй ва наст- шавии он низ ахамият дорад.
Фоеилахо. ва суръати тагьири наво сабабхои гунопун доранд. Тобншхои гуногуни маьиои. сабку хусуснятхои фардни нутки гуян да, лахзаи нутк, матн ба фосила ва суръати тагьири наво таъс.ир мерасонанд. Аммо бо вучуди вобаетагни наво ба омилу шароит\ои гуногун хаМан навъхои он дар а]рофн ду навъи аеоеи муттахид мешаванд:
а) навои том. ки бо паегшавии лахнн асосии овоз дар охирк фраза характернок мебошад. Ни навъи наво хоси еинтагмахои ни- хой буда, бештар дар охири гуфторхои хабарн, амрй ва баъзе хсл- хои пурсиш истифода мешавад;
б) навои нотамом, ки хусусияти болоравй дорад ва хоси еинтагмахои ибгндой (дохили) мебошад Лвчи ин наво бештар дар азвалу мобайн ва гохо (дар гуфторхои пуреншию нотамом) дар охири фраза меояд.
Хамаи .навъхои сершумопи дигарн наво зухуроти гуногуии хамнн ду хели асо'сй мебошанд. Тамомн навъхои интонациям точикй дар заминай хамнн ду навъи наво ташкил мешаванд,
§ 110. Танфис (ганаффус) бурила шудани талаффуз, дам гн- рифтан унсури диыри интонация аст, ки дар байни ду порчаи нисбатан мустакилн нутки овозй вокеъ мегардад. 'Ганфис дар чараёни нутк аз зарурати нафасшрн (аз хаво пур кардани шуш) ба амал меояд, нале комилан тобеи маъно мебошад. Ганфис дар он нуктаи чараёни нутк. паднд меояд, ки дар он буришн чараёни нутк ба маъно халал парасонад. Х,амин тарнк. танфис аз заруратн физиологи пайдо мешавад, аммо нуктаи вокеъ гардидани онро маъно муайян мекунад.
Фоснлан танфис бо сабабхои гуногун (хачму таркиби порчахон тактеъшуда, муносибатн маъпоии байнн ин порчахо, тобишхои эхео- енву модели ва гайра) хар .хел мешавад. Танфис. ду навъ ^дорад ногуэир ва имконпазир.
Танфисн ногузир аз зарурати гашкили фонетикин вохндхои нисбатан мустакил: синтагма, фраза, бандхо ва raiipa пайдо шуда ду вазифаи алокамандро нчро мекунад: аз як тараф, чараёни нуткро ба норчахои нисбатан мустакил (синтагма, фраза) чудо менамояд, аз тарафи дигар, онхоро алокаманд мекунад. Масалан, танфис банд- Хои хачман гуногунро, кн аз як ё якчанд чумла иборат мешаэаид, дар таркиби матн, чумлахои алохидаро дар таркиби чумлахои му раккаб ва синтагмахоро дар таркнби чумлахои содда фарк иа дар айнн замон ба хам алокаманд менамляд.
Танфис ба дарачаи алокап норчахои тактеъшуда вобастагн дорад: алока дар байнн ин порчахо хар кадар зичтар бошад, танфис хамон дарача кутохтар мешавад ва барьакс. Чунончи, дар чумлаи мураккаби тобеъ танс.нфи байни сарчумла ва чумлаи пайраз нисбат ба танфисн байни ду чч'млаи мустакил дар гурухи чумлахои мураккаби пай- васг кутохтар аст, зеро алокап байнн сарчумла иа чумлаи пайрав нисбат ба алокап ду чумлаи мустакил знчтар мебошад:
Агар ту намсомадй, май мерафтам.
Ту иаомадн ва май нарафтам.
Танфисн имконпазир зобаста ба шароит ва сабабхои гуногун: лахзаю шароити нутк, сабку ифода и тобишхои гуногуни маъно ва гайра ба амал меояд. Масалан. агар нутк дар шароити мавчуд бу- дани садои знёдн бетона ба вукуъ иайвапдад, гуянда мачбур мешавад, ки имконнятн шунаноии нуткро зиёдтар кунад, яъне иеруи талаф- фузру гакзият дода, хар вохиди овозиро равшантар талаффуз на моя д. Дар иагнча гуянда микдори знёдн захиран хавои худро сарф мекунад ва эхтнёчи нафасгирй пеш меояд. Дар чунии шароит чараёни пути, ба порчахон нисбатан кутохтар так.теъ мешавад ва мувофикап фосилаи танфис зиёд мешавад. Ин холат дар нутки оммавн (мачлне, митинг) ва баъзе мавридхои дигар руй медихад.
Пайдонши танфис ба вазпи маънон порчан нутк низ вобаста ме бошад. Маъмулан. он порчан нутке, ки бори бештари маънон дорад, нисбат ба порчахон дигар бо суръати камтар талаффуз мешавад, то ки шунаванда нмкон пайдо карда, маьдумоти заруриро дар тули нутк дарк карда тавонад.
Таифнс алокамандона бо ифодаи тобишхои гаъсирнокй ва эхебей низ пайдо мешавад. Гуянда нисбат ба маънон хабар бетараф буда наметавонад. Вай хангоми нутк ба маънон умумии нутк метавонад, тобишхои гуногуни маъно (шодй, изтироб, раму андух, тааччуб ва гайра)-ро илова намояд ва ё як порчаи нуткро аз днгархо чудо кунад. Чунии холатхо низ боиси пайдонши танфис мешаванд.
Танфисн гайричашмдошт метавонад нншонаи наздик шуда ис- тодапи ягой чизи мухнм бошад ва гайра. Ип гуна танфисхо дар ифо- даи маъно баъзан роли мухнм мебозанд.