§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:

1. аз иемхои конкрет иемхои шахе месозад, ки касбу хунарро ме- фахмонанд: шишагар, шамшергар, чармгар, сузангар, суратгар, халво- гар, охангар, наългар, мисгар ва fafipа. Ин гуна иемхо аз шакли яку­ми сифати феълй ва исми амал низ бо суффикси -гар сохта шудааид: pexiarap, шустагар, савдогар, коргар;

2. аз иемхои маънй нем месозад, ки шахсро аз руи хислату кирдо- раш номбар мекунад: HFMorap, ошубгар, размгар, имдодгар, горатгар;

3. аз немхои маънй, бештар исми амал исм месозад, ки шахсро вобаста ба амалиёт, машгулият ва харакаташ нишон медихад." тар- биятгар, созишгар, маслихатгар, даъвогар, варзишгар:

...мо монанди як ислохгар ба миёна даромада, ом одамро днда, уро розй мекунем... (Айнй).

Ман аз пахлавомоми чанговарам, Бувад рухи Рустам химоятгарам.

(Д е ^ о т й).

Хамдаме ку, ки дардн дил гуяд, Ку ягон маслихатгари хубе?

(Туреу и з о д а).

Эзох: Калимаи бозигар дар шакли бозингар низ меояд. Дар забони адабй \ар ду шакли ин калима вомехурад. Таркиби морфологии ин калима чунин аст, асо­си аслии вай феъ.пи фармоиш боз буда, бо -й исми абстракта бозй сохта шудааст ва аз он бо суффикси -гар исми шахе — бозигар ба амал омадааст. Азбаски овозх,ои и ва г аз чихати махрач ба \ам хеде наздиканд, бо такозои талаффуз дар байни онхо хамсадои н омада, тарзи талаффузро сабуку равонтар гардоидааст.

§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:

1. аз исмхои маънй исми нав сохта мешавад, ки а) шахсро аз рун амалиёту машгулняташ мефахмонад^: хизматгор, мададгор, ситамгор; б) холат ва ба таъсири амале мондани шахсро нишон медихад: гуна\- гор;

2. аз асосн замони хозираи феъл бо суффикси -гор исме сохта ме­шавад, ки шахсро аз рун ихтисоеу машгулият ифода менамояд: омуз- гор, талабгор, фурушгор; ин гуна нем аз асосй замони гузаштаи феъл низ сохта мешавад: хостгор.

§ 199. Суффикси -бон. Дар забони адабии хозираи точик морфемаи -бон маънои лутавии худро бархам дода, ба категориям суффикси ка- лимасоз гузаштааст. Ба категорняи калимасоз гузаштани -бон дар ка­лимахои мизбон, нигохбон, бодбон ва соябон равшан зохир мегардад.

1. Суффикси -бон аз исмхои конкрет исми нав месозад, ки шахсро аз руи касбу кор ва машгулият ифода мекунад ва тобиши назорат до­рад¹ богбон, галабон, осиёбон, саройбон, дарбон, тарозубон ва f.; ка­лимаи дидбон аз асосй замони гузаштаи феъл сохта шудааст. Рав, Махкам дар чои Сафар дидбон шуда ист (Улугзода).

2. Суффикси -бон инчунин номй чиз сохта аст, вале дар он маънои фоилият пурра мушохида мешавад: бодбон, соябон.

§ 200. Суффикси -ор бемахсул аст. Вай аз асосй замони хозира иа гузаштаи феъл: 1) исми шахе месозад, кн онро аз руи амал ва шутл мефахмонад: харидор, иарастор; 2) исми амал ва холат месозад: гуф­тор, сухтор, падидор (шакли рехтаи кирдор), гирифтор

§ 201. Суффикси -ур//-вар дар исмсозй бемахсул мебошад; вай аз исмхои маънй исми нав месозад, ки шахсро аз руи хислату кобилият мефахмонад: муздур, муздвар, суханвар, шиновар.

Тарбият дар хакки хар муздур мебоисг кард, Душманонашро зи fbm ранчур мебонст кард.

(С а р в а р).

Имруз пешан боди хунхур so.'ihmoh Додан азобн чои ба хар муздвар бувад.

(С а р в а р).

§ 202. Суффикси -во//-вой бемахсул буда, танхо дар калимаи нон- во//нонвой дида мешавад, ки бо исм омада, касбро мефахмонад.

§ 203. Суффикси вода танхо дар калимаи хонавода мушохида ме­шавад.

§ 204. Суффпкси-андар бо исмхои шахе омада, мупосибат (кунияг) -ро мефахмонад: медарандар, падарандар, писарандар.

§ 205. Суффикси -навард аз исмхои конкрет исми нав месозад, ки ихтисос ва касбу хунарро мефахмонад: кухнавард, дарьёнапард, бахр- навард, мохнавард, сайёранавард, кайхоннавард.

СУФФИКСХОС, КИ НОМИ ЧИЗ МЕСОЗАНД

§ 206. Суффикси -а (-я) сермахсул буда, аз хиссахон гуногуни нутк исм месозад: 1) аз иемхо бештар исми монандй:гуша, дандона, дара, димога, забона, шоха, хавза ва raflpaj/2) аз сифатхо исме, ки предмет- хоро аз руи аломаташон ифода менамояд: сабза, сафеда, талха, туну- ка, шура; 3) аз шумора исми нфодакупандаи вохиди вакт ва узви ин- сон^: хафта, даха, чилла, панча; 4) аз асосй замони хозираи феъл: а) предмети воситаи амал: мола, куба, овеза; б) исми ифодакунандаи натичаи амал: шукуфа, реза (резан нон); в) исми амал ва холат: буса, нола, ханда: 5) аз калимахои таклидй номй асбоб ва амалу холат: Fap- гара, шакшака, дагдага, кахкаха, гулгула, шаршара.

§ 207. Суффикси -ак сермахсул буда, аз хиссахон гуногуни нутк нем месозад:

1) аз исмхои конкрет номй предмет, ки ба асосаш аз ягон чихат монанд будапро мефахмоиад: айнак, гавхдрак, забонак, дастак, гушак, сузанак ва г.; 2) аз исмхои цондор номй чоиварон: харак, кирмак; 3) аз исмхои амал номй бемори: хоришак; 4) аз сифат номй чонварои, хаша- рот, чиз ва амалу аломат: хомушак, таррак, курак, нагзак, каччак; 5) аз асосп замоин хозираи феъл номй асбоб ва амал: галтак, бандак, чинак; 6) аз калимахои таклидй номй бозичахо ва амал: карсак, хуш- так, пуфак, чирчирак.

§ 208. Суффикси -ча аз исмхои конкрет номй чиз, чоиварон ва тер- мини забоншиносй сохтааст: олуча, токча, остинча, думча, дулча, мур­ча, хиссача. Бо ин калима аз сифати ало номй газвор сохта шудааст: алоча.

§ 209. Суффикси -она (-ёна) дар иемсозй каммахсул аст, бештари- ни иемхо бо -она аз сифат гузаштаанд. Ин суффикс аз исмхои конкрет ва маънй исме месозад, ки асбоб, музд, тухфа ва инъомро мефахмонад: тозиена, шомиёна, бобоёна, мохона, мухрона, котибона, туёна, хизма- тона ,идона, байъона, шукрона ва гайра:

Ман охир иди пап дар хона дорам, Па халки кишиарам идона дорам.

(Турсун зода).

...ба хар кадомашон дахсумй пешакй байъона хам медиханд (Ир- фон). ...аз он дах танга яктангагй ба одамн кушбегй ва котнб «хизма- тона» ва «котибона» гуён дода, хашт тангаи бокимондаро дар байни худ такснм мекарданд (Айнй).

§ 210. Суффикси -ок бемахсул буда, а) аз асоси замоин хозираи феъл ва б) калимаи таклидй номй предмет, беморй ва амал сохтааст: хурок, пушок, сузок, хуррок.

§ 211. Суффикси пона//-вона бемахсул буда. аз исмхои конкрет номй асбоб месозад: дгетпона, ангуштпона.

§ 212. Суффикси-тарин (-тар) низ бемахсул буда, дар исмсозй ба суффикси -пома хамвазифа мебошад: ангушгарин.

§ 213. Суффикси -ол бемахсул буда, аз исми конкрет помп узви ба­дан месозад, ки монандиро ифода мекунад: чангол, дунбол.

§ 214. Суффикси -акй дар исмсозй бемахсул буда, ба воситаи он аз калимаи таклидй номй амал сохта шудааст: тарсакй.

§ 215. Дар калимаи обила унсури -ила хамчун суффикс ба назар мерасад, ки аз исми конкрет номй касалй сохтааст.

§ 216. Суффикси -дон сермахсул буда, аз исмхои конкрет исми зар- финт, иоми асбоб месозад: алавдон, хокистардон, дегдон, сиёх,идон, ка- ламдон, нондои, намакдон, шамъдон, тухмдон, яхдон, кахдон, галладон, патрондон, папиросдон.

Як гурух суффиксхо барои сохтани исмхои ифодакунандаи макон истифода мешаванд.

§ 217. Суффикси -гох сермахсул мебошад. Вай аз хиссахои гуногу­ии нутк исм месозад: ,

1): а) аз исмхои конкрет: бозоргох, бандаргох, гулугох, камаргох, лангаргох,, лашкаргох, нахчиргох, сайдгох,, урдугох ва гайра;

Ба воситаи суффикси -rax, ки вариантн фонетикин суффикси -гох мебошад, аз исми замопи шаб нем л макон—шабгах, сохта шудааст, ки муносибати онро ба асоси калима нишон медихад, яъне макони ама- лиёт гаштани ин исм ба шаб тааллук. дорад, на ба вактн дигар:

Дар пеши болохонаи хучаини чарчиифуруш, ки мехмонхона ба шу­мор мерафъ, як шабгахе (руи хавлии болобомии болояш кушода) буд, ки бошандагони он чо шабхои гарми тобнетонро дар он чо гузаронда ва дар хамон чо хам мехобиданд (Айнй);

113

б) аз исмхои абстракт. Дар ин гурух исмхои абстракт амалу холат- хон гуногунро ифода менамоянд, суффикси -гох аз онхо исме месозад,

8—322

ки макони амалу холат ва машгулнягро мефахмонад: чилогох,, чанггох, чавлонгох,, курбонгох., катлгох, кароргох, шикоргох., тамошогох,, сайр- гох, саёхаггох, размгох, базмгох, паногох, машваратгох,, коргох, икомат- гох._: интихобгох, идгох, зиёратгох,, дарсгох ва гайра.

Дар забони точикй бо суффикси -иш аз асосй замони гузаштаи феъл исмхои зиёде сохта шудааст. Аз ин исмхо бо суффикси -гох исм­хои макон сохта мешаванд, ки онхо макони амал, машгулият, мавксъ ва чои истик.омат, хамчунин номи муассисахоро далолат мекунанд: резпш- гох, ситоишгох, намоишгох, гардишгох, парастишгох, буришгох, бошиш- гох, омузишгох, донишгох;

2. аз сифат исми макон месозад, кн хусусияти таъииотй дорад, ва­ле дар ин вазифа вай танхо, бо чанд калима меояд: оромгох, амонгох, хилватгох;

3. аз асосй замони хозира ва гузаштаи феъл исми макон месозад, ки чои амалнёт, таваллуд ва рохи харакатро мефахмонад: истгох, гу- резгох,, гузаргох,, нишастгох,, даромадгох, баромадгох, фаромадгох, зод- гох.

§ 218. Суффикси -зор. 1) Ба воснтаи ин суффикс аз исмхои ифо- дакунандаи растанию наботот исмхое сохта мешаванд, ки макон ва фа- ровонии асосй калимаро мефахмоианд: тутзор, токзор, себзор, сакса- вулзор, нокзор, нихолзор, найзор, лолазор, дарахтзор, гулзор, хаданг- зор, арчазор, анчирзор, анорзор, ангурзор, шафтолузор, пахгазор, хорзор алафзор, сабзазор ва гайра.

2) Бо ёрии суффикси -зор инчунин аз исмхои ифодакунандаи пред­метхои шу.мурданашаванда ва ё шумурдаиашои аз имкон дур псмхое месозанд, ки макон ва фаровонии асосй худро далолат мекунанд: Нои ту шураю регзор, ба богу чаман гуро чй кор? (УлутзоДа).

Хчрита ин заминро дар ту.чу и асрн нав шуд пав, Чунон сайёразоре шуд...

(«С а д о и Шар к»).

Калимаи хароба худ исми макон бошад хам, суффикси -зор кабул мекунад. Дар ин хол маконро ифода кардани суффикси -зор ба чои дуюм гузашта, хусусияти услубй пайдо мекунад ва ифодаи фаровонии асосй калима вазифан асосии вай мешавад:

Рохи 50-сола — рохи аз харобазорхо ба ободонй, ба боги дилкушо мубаддал кардани Вата пи азизи мо, рохи аз каъри зиллат ба куллахой баланди иззат ва камолот баромадани хамаи одамонн советй мебо1иад (Турсунзода).

Калимаи хандазор, ки бо суффикси -зор сохта шудааст, номи хо­лат аст, ки ба ииятхои услубй сохта шудааст: Ин кор, аз як тараф, бисьёр харч ва ташвиш талаб кунад, аз тарафи дигар, ин кори мо, ки хануз мувофики матлуб натнчаи хуб доданаш маълум мест, дар шахр овоза шуда, дар байни мардум хандазор мешавем (Айнй).