§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:

а) задай синтагма ва фраза хамеша синтагмаю фразаро хамрохн мекунад, аммо задай таъкид дар нутк, дар мухит ва матни муайян па- дид меояд;

б) задахон синтагма ва фраза хамеша дар таркибн фраза ва снн тагма чон муайян доранд, лекин чои задан таъкид ба мухити нугк ва калимаи мухиммн ин мухити нутк вобаста аст Ин калима метавонад. дар аввал, мобайн ва ё охири фраза вокеъ гардад, вобаста ба чон он задай таъкид чояшро нваз менамояд;

в) задан синтагма ба як кисми фраза (дар фразаи серсинтагма) ва ё як синтагма хос аст, задан таъкид дар як калима зохнр шавад хам, ба тамомн фраза мансуб аст ва яке аз унсурхои фраза хисоб ме­ёбад;

г) задахон фраза ва синтагма барон ташкили мавзунин нутк, рав- шантару осой кардани даркн он хизмат кунанд, задан таъкид ба фра­за тобиши иловагии маьно мсбахшад;

е) задахон фразаю синтагма хусусиятн объектнвн дошта, ба мак- саду мароми гуянда нобаста нсстанд. Аммо задан таъкид комилан ба матн ва максади гуфтору гуянда вобаста асг. Гуянда дар нстифодан задан синтагма ва фраза озод несг. Уро зарур аст, кн синтагма ва фразаро мувофики нормаи мукаррари талаффуз намояд. Аммо дар задан таъкид ван ннсбатан озод аст ва метавонад бо задан таъкид ка лиман дилхохашро талаффуз намояд.

§ 142. Задан таъкид аз задакон дигар бо мохияти фонетнкни худ низ фарк мекунад Вай табиатн мураккаби фонетики дорад, дар натн- чан хамкории унсурхои интонация паднд меояд Дяр ташкили задан таъкид сахмн кувваю шиддатнокй (оханг, мелодика) па дарозй басо калон аст. Ин унсурхои интонация дар ташкили задан таъкид бя восн­таи задан калима нштирок мекунанд. Дар сурати ба калима иловя шу­данн задай таъкид хамаи унсурхои задан он таквият пайдо мекунанд, вале шиддатнокню кувватнокии он бештар мегардад.

§ 143 Задан таъкид накъхон гуногун дошга, яке аз воситахон асо­сни чудо кардани хабарн на и аз кухня, мухнм аэ гайримухим мебо­шад. Вай дар ип вазнфа дар шаронти муайян пайдо шуда, вазнфан мукобилгузорнро адо мекунад. Дар мукобилгузорй метавонад, харду Ходиса нштирок дошта бошад^: Man имтихонрп имруз не, дируз супур- дам

Дар мисолн зерни як аъзои тазод зикр шуда, аъзои дуюмаш дар назар дошта шудааст^: Ман китобро аз .Москва оварлам (аз чои дигар не — дар назар дошта шудааст).

Пайдонши задан таъкид ба нстифодан калимахон албатто, цагман, хусусан. бешубха, бале, орс, ма\з, хама ва амсолн опхо, ки муносн- батн гуяндаро ифода мекунанд, вобаста аст. Мавчудинти ив калима­хо дар чумла нншонан задан таъкндист. Дар чумла залай таъкндиро ё хамнн калимахо (агар задянок бошанд), ё калимахон бо онхо алока- манд (агар безада бошанд) кабул мекунанд: Шумо ин китобро, ал- батта, хонед.

МОРФОЛОГИЯ

МУКАДДИМА

i

§ 144 ,Морфология як кисми грамматика Луда, дар бораи сохти грамматикни калима, тарзи нфодаи маънои грамматики ва роху воси­таи калимасозй бахс мекунад. Морфология гуруххои лексикию грамма­тикни калимахо ва ходнсахон грамматикиеро меомузад, ки Оо кон у и у кондаи мавчудняти калима хамчун вохиди грамматики марбутанд. Гу­руххои грамматикни калимахо дорон категорняи грамматики ва систе- ман шакл (парадигма) мебошанд -l-

Меъёри таенифи лугавй грамматикни калимахо (хиесахон нутк), гу­руххои грамматикни калимахо ва шаклхо. кн дар асосй умумияти нфо- дан маъно ва шаклн грамматики муттахид шудаанд, хелхои лугавню маъноии калимахо, кн маъноншон барон муайян кардани категорияхои грамматики ёрй мерагонад, категорняи грамматики ва маънон грамма­тики, шаклн грамматики ва парадигма мавзуьхои асосни морфология ба шумор мераванд ва дар тадкики морфологии калима мавкен асоси- ро ишгол менамоянд.

§ 145. Гуруххои лугавй грамматикни калимахо дар асосй умумияти маънои лугавй, хусусияти морфологи, вазифаи синтаксиси ва хелхои грамматикни калимахо дар асосн меъёри грамматики (умумияти маъ­нои грамматики ва тарзи нфодаи ин маъно) муайян карда мешавад. Масалан. нфодаи шу.мора дар исмхо категория)! грамматики, вале ифо- дан шахсу гайришахс категорняи лугавню грамматики ба шумор мера- вад.

Гурухи лугавню маъноиро калимахое ташкил медиханд, ки аз чи­хати грамматики умумияти лугавню маънои доранд, масалан. бе ягон аломати грамматики ифода шудани маънон чамь дар гурухи муайянн исмхон чомсъ (мардум. лашкар, гала, рама), ифодан номутаноснби шумораи чамъ дар исмхон конкрету абстракт (дарахтон, зардолухо, оншкон, ншкхо, тарбиятхо, хаёлхо)-

Категорняи грамматикй ба воситаи шаклн грамматики ифода ёф- та, ду масъалан ба хам алокамандро дар бар мегирад. Дар як маврид пай мачмуи маънон якрангн грамматикни калимахост» Чунончи, маъ­нои замонхон чудогонаи феъл дар категорняи замон, маънои сигахои алохнда дар категорняи сига муттахид шудааст Масалан, шаклн феъ­лн хон маънои грамматнкии сигаи амрро ифода менамояд. Х,амнн тавр, муносибати категорняи грамматики ба маънои грамматики хамчун му­носибати кулл ба чузь намоён мешавад. Дар маврндн дигар категорняи грамматики гуруххои калонн лугавню грамматикни калнмахосро фаро мегирад, кн бо аломату хусусиятхон умумии маънои ва/морфологию синтаксиси муттахид шудаанд. масалан, категорняи феъл, категорняи Чонишин, категорняи зарф ва гайра. Категорияхои грд-мматнкй хамчун маънон умуми ба воситаи маънохои грамматикни алохнда зохир меша­ванд. Тарзи ифодаи категорияхои алохидан грамматикй натнчаи тазо­ди (оппозицияи) ду ва ё зиёда вохиди якхелан забонист, кн барои ош­кор кардани фарки ин вохндхо истифода мешавад. масалан, тазоди хамсадохои чарангдору бечарапг, тазоди исмхон чамьу танхо ва гайра-

§ 146. Калима хамчун вохидн асосii ва мусгакилн забон дорой маъ­но ва шакли грамматнкжм. Mai.нон грамматнкни калима бо маънои лугавии он алок.аи зич дорад- Муносибати байни мачмуи овоз, предмет ё ходпеа, кн тафаккури мо онро ба ни восита мукаррар менамояд, маз- mvhh калимаро ташкил мекунад, ки вайро маънои лугавин калима мс- номанд.

Маънои лугави аз маънои моддй ва мат,ной калимасозн ба вучуд меояд. Маънои моддии калима бо мафхумн чудогонаи предмет, ходпеа ва муносибати вокенят алокаманд мсбошадЛИфодакунаидан маънои моддн решай калима аст. Чунончи, дар калимахои даста, дастак, дас таки, дастй маънои модднро унсури даст, кн ба мафхумн «дат» муво­фикат мекунад, ифода менамояд-'Маънои муштакн (калнмасозии) ка­лима ба воситаи аффнксхои калнмасоз, кн маънои моддии калимаро махдуд ва аник мекунанд. ифода меёбад.'Чунончи, дар калимаи коргар маънои номй шахе ба_суффпкен rap, ки унсури иловагии маънои мод­дии реша (кор) мебошад ва ё дар калимаи тсшгГча маънои хурдй бо суффиксн -ча, ки аломати иловагии маънои моддии реша (теша) мебо­шад, ба вучуд омадааст. Дар як калима хам маънои модди ва хам маъ­нои калимасозн муттахид шуда метавонад. Масалан, маънои»«хонаи хурд» дар калимаи хонача аз маънои моддй, кн дар решай хона хает ва аз маънои муштак, ки бо суффикси дорон маънои хурдин -ча ифода ёфтааст, ба вучуд меояд. Дар калимахое. ки ба хиссахон маънодор (морфема) чудо иамешаванд, маънохон луганню моддй ба хам муво­фикат мекунанд.

Маънои грамматнкни калима чупии маънои абстрактест, ки дар аеоси муносибати параднгмй (дар системаи шаклхои худи калима) ва алокан синтагматии (дар нбора ва чумла) калима ба вучуд меояд.

Маъное, кн ба маънои лугавин калима нлона мешавад ва муносн- батхон гуногун- муносибати ба дигар калимахо дар нбора ва ё чумла, муносибати ба шахеи фоил ва ё ба дигар шахехо, муносибати далелу фактн гуфташудаи ба воканят ва замой, муносибати гуянда ба фнкрн гуфташуда ва гайраро ифода мекунад, грамматики мебошад. Калима ода гаи дорой якчанд маънои грамматики мебошад, «чунончи, калимаи хонд хамчун феъл маънон грамматнкни шахеу шумора, замон ва сига дорад > Маънои грамматнкни калима ннчуннн ба воситаи дигар кали­махо, ки калимаи маякур дар чумла бо он\о алока дорад, ифода ёфта метавонад. Масалан, дар чумлахои «Хонандя ба мактаб рафт Хс.нан- да аз мактаб омад» маънои суй на макон ба воситаи калимаи мактаб ва алокан гуногуии он бо дигар калимахо ифода гаштааст.

.Маънои грамматнкй (пеш аз хама иомниативн) бя маънон лугавии калимаи конкрет ва матп вобаста нест, вале муста кил и мутлак хам нссг. Категорпяи грамматики нисбат ба матн муетакнл аст ва пеш аз Хама дар парадигма (системаи тагьири флекция, ки намунан шаклео- зии хнееап нутки муайян ё худ чамъи шаклхои тагьири хамон як кали­ма мебошад, масалан, парадигмам феълй хон) равшап зохир мегардад, пале дар матн ин мял,но бо маънои лугавин калимаи конкрет ва маъ­нои умумни матп алока пайдо мекунад. Дар натича маъное. ки дар_па- радигма ба вучуд меояд. махдуд ва ё номахдуд мешавад.

§ 147. Шакли грамматики бо маънои грамматики зич марбут аст- Воситахон забоине, кн барон ифодаи маънои грамматики хизмат меку­нанд, шакли грамматикиро ташкил меднхапд. Чунончи, дяр калимаи хондам бандакн -ам шахеи я кум ва шуморан танхоро нншон медихад. Ифодаи моддии маънои грамматики (тарзи ифодаи грамматнкни он) бо худи маънохо алокан зич дорад Шакли грамматики дар дохилк па­радигма вобаста ба вазъият якчанд -гобишн маъно дошта метавонад, кн хар кадо.ми он дар вязъиятп муносибати синтакснсн зохир мегар­дад. Ьа тобиши маъно чамъи маънохои грамматнкни шакли калима (масалан, таъсири дутарафаи маънон намуду замон, аамону шахе ва шумора), маънои лугавии калима ва матн таъенр расоннда метавонанд.

8П

Дар суратн мавчуд буданн чунин тобншхон маъно шакли калина им- копня in транспозиция (истифодаи вохндн забон ба вазнфан муайянп сиптаксис.й) пайдо мекунад, яъне дар матнн махсус як шакли калима аз як донра ба доираи дигари маънои грамматики мегузарад. Масалан, ба маънои замони хознра истифода шудани замоин гузашта (Канн, ба кор cap кардем) ва с ба маънои шахси якуми танхо истифода шудани шакли шахси якуми цамъ (Мо ин корро бо хурсанди ичро мекунем) аз чумлаи хамин Гуна ходисахо ба шумор меравад.

Шакли грамматикй ду масъалаи ба хам алокамандро дар бар ме­гнрад: а) воситан ифодаи маънои грамматикй (масалан, шакли чамъ ва номуайян дар нем, шакли шахсу шумора дар феъл); б) тагьнрл грам матикии шакли калима (хонам-хонн-хонад; хопем-хоне^онанд). Шак ли калима дар алохидаги шакли грамматикии огтро ташкил мекунад. Шакли грамматикии калима синтетики (иавиштам) ва аналитики (на- вншта шудам) мешавад.

Чунон кн шпора шуд, парадигма мачмун шаклхои як калима мебо­шад- Аломати асосии парадигма аз он иборат аст, кн асосхои чанд шакли грамматикии як калима аз чихати маънои лугави ва сохти муайя ни грамматикй монанданд: хонам, хонй, хонад; хоидем, хонед, хонанд; китибам, китобат, китобаш; китобамон, китобатон, китобашон ва гайра.

Калима дар забон хамчун системаи шакл вучуд дорад. Шакли ка­лима бо ёрии аффнкс (кор гар, дяряхт-он), флексияи дохилй (каш-он- дан), зада (хйрид — харйд), иловаи як калима ба калимаи дигар — тарзи аналитики (хонам хохам хонд) ифода мегардад. vHh хиссахои плова ш&нап да дар Янин замон воситан ифодаи маънои грамматики ме­бошанд-[Шакли калима тагьирн сохти грамматикии вохиди лугавии системаи забон буда, дар катори маънои умумии кзтегорнявй чамъи маънои чузыш грамматики ва ё яке аз хамин :уна маъиохоро инънкое менамояд. Х,амол тавре ки знкр шуд, шакли чудогонаи хар калима шакли грамматикии он ба шумор меравад. Чунин хусусиятн калима, кн системаи шаклро С а вучуд меоварад, тагьирн калима номнда ме- шавад. Са ибораи дигар, мачмун шаклхои категорняви. кн дар опхо калимас хамчун мансубн ягой хиесаи нутк намоён шуда, бо системаи муайянн категорияи грамматик!! таевнр мешавад. тагьирн калима ном дорад Дар забонн -очикн тагьгрн шакли калима асосан дяр системаи феълхои гасрифй мупюх,идл мешавад (гуфтан ^: гуй, гуфт. туям, гуи, гуяд ва гайра). Шакли калима ва маънои Грамматикии он дар пара­дигма раншаи зохнр мегардад Маънои грамматики дар забон тарзи кахсуси ифода дорад. Шакли калима ифодаи моддии маънои грамма- тнкист Пеш аз хама флексия, суффиксу префнксхо, иичунин феьлхои ёрнднхандан шаклеоз нншонднхнндаи маънои грамматики мебошанд. Маънохои грамматикии калима ба мнънои аелни грамматикй ва маъ­нои лугавн-грамматикП чудо мешавад. Маънои аслип грамматикй бо воситаи чузъи чудогонаи парадигма ифода ёфта. категорияи яслии грамматнкнро ба вучуд меоварад. Чунинанд категорияхои муайяннву номуайяни ва шумора дар нем (мард, марде, мардон); дарача дар си- фату зарф (калонтар, охнетатар)

81

§ 148. Калима ба сифати яке аз вохидхои асосии забон мафхуми предмет, процесс, ходисахо ва муносибати байни онхоро ифода менамояд. Дар калима аломатхои фонетики (мачмуи овоз), лугавию маъной ва грамматики (сохти мзрфологй ва унсури таркиби нбораю чумла) муттяхид мешаванд. Калима дар морфология ва дар лугат во­хндн асосй бя шумор меравад. Хамин тавр, хар як калима вохндн му- раккабн лугавию граммятикй мебошал. Дар лугат хамаи маънохои лу­гави, аммо дар грамматика тямоми шакл ва маънохон грамматикии калима инънкое меёбад. Масалан, кялнмян хондан аз чихати лугавп амали конкрегро ифода менамояд, дар нутк ва навишт пеш аз хама ба объекте равона мешавад, аммо аз бобатн грамматика дар доираи сига кариб 150 шакл дорад (хондам, мехокам, хохам хонд, хонда бедам ва

6-322

гайра) ва дар баробарп маънои шахсу шумора дорой тобишхои знёдн маънои замонй низ мебошад.

Хамаи калимахо хамчун вохиди 1рамматикн ба ду гурух чудо ме­шаванд: _я) калимахое, ки шаклан тагьнр меёбанд, яъне дорой пара­дигма мебошанд ва б) калимахое, ки шаклан тагьир намеёбапд, яъне парадигма надоранд- Парадигмаи калимаи тагьирёбанда якчанд шакл, аммо парадигмаи калимаи тагьирнаёбанда як шакл дорад. Шакле, ки дар лугат оиярдя шудааст, шаклн асосии калима мебошад. Шакли асо ей яке аз шаклхои калимаи тагьирьёбанда ва шаклн ягонан калимаи тагьнрнаёбанда мебошад.

§ 140- Тамоми калимахо ба гуруххои алохнда чудо мешаванд, кн онхоро хнссахои нутк меноманд. Хиссахон нутк. гуруххои асосии луга­вй-грамматикии забонанд, кн дар асосй хусусиятхон зирин таксим мешаванд: а) хусусияти маънон (маънон чомеи предмет, амалу холат, аломат ва гайра), яъне маънои умумии категорняви; б) хусусняги мор- фологй (категорняхо ва хусусиятхон морфологии калимахо), яъне умумияти парадигм и; в) хусусияти синтаксиси (вазифаи синтаксиси ва тарзи алокан калимахо). Дар забони адабии хозираи точик чунпн гу руххои лугавй-грамматикии калимахо мавчуданд: исм, енфат, шумора, чонншнн, феъл, зарф, пешоянду пасоянд, пайвандак, хиссача, пидо.

§ 150. Таснифн лугавй-грамматикии хнссахои нутк имкон медицад, ки хусусияти лугавй, морфологи ва снитакснс.ии хар як гурухи кали­махо равшан ошкор гардад. Маънои лугавй ва грамматикни калима ба хам сахт пайваст буда, онхо бе якднгар тасаиоур намешаванд.

§ 151- Хангоми таснифн хнссахои нутк пеш аз хама маънон л у га вни калима ба хнсоб гирнфта мешавад. Масалан, нем предметро, си- фат аломати предметро, шумора мнкдори предметро, феъл амалу хо- латро, зарф аломати амал ва аломати аломатро ифода мекунад. |Аз- баскн забоин точикй хусусияти аналитики дорад ва дар он флекеняи номй днда намешавад, дар гасинфоти хиссахон нутк, мавкеи маънои калима калон аст. Бииобар он кн бисьёр калимахои номй шакли рап- шани морфологи надоранд, онхоро беруи аз ибора с чумла ianxo аз рун маъно ба ягон гурух (масалан ба гурухи пом ва ё сифатУ даровар- дан мумкин аст-'Мукоиса кунед: шер ва дер. Тарзи алока дар ибора- Хон муайянкунандадор^катъи назар аз он ки муаиянкунанда аз чиха­ти маъно нем аст ва "с сифат, хамеша як хел аст. Масалан, ин таар^: депори баланд ва дсвори хона. Инчунин дар таснифн калимахои реша- ги (тир исм, пир—енфат), хам калимахои сохта (мохона — исм, за- нона — сифат, шабона — зарф) ва хам калимахои мураккаб (ширкаду— исм, бодомчашм -сифат) маънои калима мавкеи асосн дорад. <

Дпр таспифи хиссахон нутк ахамиятн хусусияти грамматикни кали­махо низ кам нест, чункн калима тачассумн ягонагин шаклу маъно ме­бошад. Шаклн категорияхои морфологи ва воситахои калимасозй ху­сусиятхон асосии морфологии хнссахои нутк ба шумор мераванд. Хар як хиссаи мустакили нутк категориям хоси морфологи ва колнби муай­яни калимасозй дорад. Масалан, нем аз дигар хнссахои нутк бо он фарк мекунад, ки дорой маънои лугавии предмета, категорияхои грам­матикни шумора ва муайяннву номуайянй ва усули воситахои махсуси калимасо.л мебошад. Дар забони точикй барон таснифн хнсса­хои нутк хусусияти сннтакснснн калимахо ахамняти махсус дорад- Дар забонхос, кн хус.успятхоп флектнви барчастя намоён нест, хангоми таъин намудани гуруххои морфологии калимахо вазифаи сиптаксиепи калнмя, алокаю муносибати он дар ибора ва чумла ахамняти махсус касб менамояд. Масалан, дар забони точикй калимаи ааромад берун аз ибораю чумла ба назар пеш аз хама хамчун феъл менамояд, зеро ■вай дар асл асосн замоин гузаштаи феъл аст. Аммо асосй замени гузаш­таи феъл, кн таърихан аз сифати фсълй ба амал омадааст, дар маври- ди муайян хусусияти нем шудан дорад Бииобар ин ба калом хиссаи нутк (ба феъл ва ё исм) тааллук доштани он дар ибора ва чумла pan- шан муайян мешавад. Чунончн, калимаи даромад дар чумлан «Муал- лпм ба сннф даромад» феъл, аммо дар чумлан «Даромадн совхозн мо боз дам афлуд» нем мебошад.

Майкоп синтаксис дар таеннфн хиссахои нутк боа дар он .чохир ме­гардад, кн хангоми Оа гуруххои морфологи чудо кардани калимахон мураккаб тартнб ва алокаи байни чузъхо ба хисоб гирифта мешавад. Аз як хисеан нутк. ба дигар хнссаи нутк гузаштанн калима низ дар за­минай вазнфан синтакснсии он ба вучуд меояд.

§ 152. Хар як хнссаи нутк, хамчун гурухи муайяну мустакили грамматикин калимахо, дорой маьнои умумии лугавй ва грамматикие мебошад, ки дар таърифи умумии он нутк акс меёбад. Категорняхон морфологй, ки гуруххои муайяни калимахоро фаро мешранд. дар ифо­даи маъной хнссаи нутк як хел ахамияг дошта бошанд, ба таъриф пур- ра дохил мешаванд.{Масалан, исм хнссаи путкест, кп пеш аз хама маънон кагегориявин предметй дорад Агар категорняхон грамматикй аз руи маъно ба якдигар баробар набошанд за снстшаеро ташкил ди- ханд, ки дар он категорияхо ба асосй на гайриасосй чудо шаваид, ба таъриф факат категорняхон асосй дохил гардида, категорняхон гайри­асосй ба таври илова тавенф меёбанд. Масалан, феъл хамчун хиссаи нутк процесеро ифода мекунад. Ин маъно ба воснтаи категорняхон асо­син грамматикин сига, замон, шахе, шуморя, тарз ва иамуд ифода ме­гардад. Категорняхон асосни грамматикин феъл и забони точикй аз ха- минхо иборатанд.

§ 153. Дар забон ипчунин гуруххои грамматикие мавчуданд, ки на факат калимахо, балки шаклхои грамматикин онхоро низ дар асо­сй умумиятн маънон грамматики ва ё алокаи синтаксисй дар бар ме- гиранд. Бииобар ин гуруххои грамматики дар навбати худ ба морфо логй па синтаксисй такснм мешаванд.

Гуруххои морфологй хелхои калимахон мустакилс мебошаид, ки бо умумиятн маъной грамматики муттахид шудаанд- Калимахо ба ду гурухи калон: тагьирьёбанда ва тагьирнаёбанда чудо мсшаванд.] Ка­лимахон гурухи аввалро таернфшаванда ннз меноманд. Ба гурухи ка­лимахон гаернфшгванда дар забони точикй феъл медаронд. Маъной шаклхои феъл ба воситан шахе, тумора, замон, сига ва тара зохнр мегардад. Барои феъл маьнои шуморя, замон на сига умумист

Азбаскн масдар, сифати феълй ва феълн хол нисбат ба хусусият- хои исми (масдар), сифати (сифати феълй) па зарфи (феъли хол) хусусиятхои феьлпро раишактар ва бештар ифода мекунанд, ба феъл дохнл гардида, дар хамин фасл омухта мешаванд.

Гуруххои синтаксисй хелхо" грамматикин калимахое мебошаид, кн бо умумиятн алокаи сннтакс c i муттахид шудаанд ЧГуруххои синтак­сисй дар асосй алокаи тобеи байни калимахо гаеннф мешаванд. Хамон хелхои алокаи тобеъ меъёрн асосни тасниф шуда метавонанд, ки дар онхо як гурухи синтаксисй аз гурухи дигар фарк купад. Хиссахои мус­такили нутк ба хамин гуна гуруххои синтаксисй дохил мешаванд. Ха­маи калимахон мустакил хусусияти муайяншавандагй ва муайянкунан- даги доранд, вале барои онхо яке аз ин хусуснягхо асосй ба шумор ме- равад. Чунончн, нему феъл хусусияти асосни муайяншавандагй, вале сифагу шумора хусусияти асосин муайянкунандагй доранд.

<■?) 154. Бобн асосни морфологияро хиссахои нутк, ташкил мекунанд. Тамоми калимахон забони адабии хозираи точик мувофики хусусият­хои лугавию грамматики ба ду гурухи калон: хиссахои мустакили нутк ва хиссахои ёридихандаи нутк чудо мешаванд.

«i§ 15". Хиссахои мустакили нутк калимахоеро дар бар мегнранд, ки маьнои мустакили лугами, хусусиятхои хоси калимасозй, морфологй ва синтаксисй доранл ва ин аломатхо меъёрн асосии таснифоги онхо хисоб дсебапд. Ба ин гурух исм, сифат, шумора, чонишин, феьл ва зарф гохил мсшаванд.

§ 156- Гурухи хиссахои ёридихандаи нуткро калимахое ташкил мекунанд, ки вазифан номинативй надораид, яъне предмет, аломату хусусият, амалу холатро ном бар намекунанд, балкн барон ифодаи му­носибати грамматикни байни калимахои мустакнл, нбора ва чумла хнз- мат мекунанд. Хиссахон ёриднхандаи нуткро хиссахон номус.акнлн нутк низ меноманд. Маънои трямматикин калимахои ёридиханда дар айни замон маънои лугавии онхо бя шумор мераоад Х.ис.сахои ёридн­хандаи нутк, азбаеки вазифаи номинативи надораид, аъзоп мустакили чумла шуда наметавоианд. Ба гурухи хиссахои ёридихандаи нутки за­бони точикй пешоянду насояид, пайвандак, хисеача ва нидо дохпл ме­шаванд.

§ 157. Калимасозн хам ба лексика ва хам ба грамматика алока- манд аст. Азбаеки хар як хиссаи нутк хусуснятхои хоси калимасозн до рад, дар худи хамоп боб дарч гардидани усул ва кол и б х,о и калимасо зии он м уноси б дониста шуд Бинобар ин дар мукадднма баъзе маеъ- алахои умумй ва назарии калнмасозии забони адабни точик мавриди мухокима к.арор гирифт. Дар калимасозн масьалахои тарзи тахлили калимаспзй вя сохти калима мавкеи асосиро пшгол мекунанд.

§ 158. Т л ряхой тахлили калнмасозй объекти калимасозн ва вазн- фаи калнмасозиро муайян менамоянд- Объекти тяхлили калнмасозй худи калима буда, вазифаи тахлили калнмасозй аз муайян намудани сохти калима, алока, таносуби морфемахои таркиби он ва тарзх.оп ка­лнмасозй нборат аст.

Ба морфсмахои маънодор чудо кардани калима сохти онро иурра нишон намедихад. Барон кушоданн сохти калима иншои додан лозим аст, ки морфемахо байни якдигар чй гуна алока доранд, онхо дар ча­раённ калимясозй чи тавр ваел мешявянд вя дар айни замон калимаи мавриди тахлил ба кадом колиби калнмасозй мансуб аст. Тахлили мор фемавй танхо давраи якуми тахлили калнмасозй ба шумор меравад- Таркиби морфемавии калима мачмуи хиссахои маънодорест, ки аз ка­лима чудо мешаванд, аммо сохти калима системаи морфемахои алока- манд ва мутаносибе мебошад, ки калимаро хамчун вохидн лугавию грам- матикй ба вучуд мсовяряд Мах.з сохти калима (на морфемахо) нишон медихад, кн калима ба кадом хел ва ё колиби калнмасозй мансуб яст. Тах.лили калимасозн дар снлсилаи «тахлили морфсмави — тахлили ка­лнмасозй— тахлили этимологй» чои асосиро пшгол менамояд. Тахлили морфемявй кисми таркибии тахлили калнмасозй ба шумор меравад Тахлили пурра ва ил.чип сохти калима дар с.урате нмконпазир мегар- дад. кн калима дар заминай калимахои хамгохту хеш вя дар нкчошин тамоми шаклхои грамматики тадкнк шавад.

v § 159. Морфема хиссаи хурдтарини маьнодори калима мебошад Ак- сари калимахои забони точнкй аз чихатн сохт яклухт буда, аз хисса­хон маьнодори алокаманд ва мутаносиб иборатанд.

Райр аз ин дар забони адабии точик калимахое мазчуданд, ки бо хусусияти махсуе фарк мекунанд: Ин калимахо ба чахор гурух такснм мешаванд:

1. калимахое, кн аз чихатн сохт ба морфема монанд буда, аммо асоси калнмасозй надораид; иазди, вале, факат, шоид, пах за гайра;

2. калимахое, ки на аз морфема, балки аз калима сохта шуда, чузъхояшон мустакилона истифода мешаванд ва дар таркиби калима низ шакли чудогонаи худро нигох медоранд: коса-коса, ка.юн-калон, ду-ду, pax pax, гап-гап, омад-омад, тинг-тинг, пах пах, чиринг-чиринг. Бя ин гурух ннчунни калимахои иктибосин ямсоли марксизм-ленинизм, ге­нерал-лейтенант дохил мешаванд;

3. калимахое, ки яке аз чузъхояшон маънои равшани лугави на- дорад, аммо бо чузъи маънодор дар алокаи маъной мебошад: нон-иои, чой-ной, мева нева, каб кабуд, зяб-зард, сап-сафел, луб-лунда ва гайра;

4. калимахое низ хаетапд, ки аз чихатн сохт аз гуруххои мазкур фарк мекунанд ва онхоро калимахои таркибии аффиксдор номидян мумкнн аст. Чузъи якуми ин кабил калимахо бо бандакн нзофн ва чузъи охнрнняшон бо чузъи муштаряк меояд: дандони тиллодор, кур- таи атласпуш, хакки мардумхур ва гайра.

Калима ва морфема аз якднгар бо якчанд хусусият фарк мекунанд Мухимтарини ни фаркх.оро ба таври зер метавон нишон дод:

1. дар байнн калима ва морфема пеш яз хама фарки маъной мав- чуд аст: морфема нис.бати лугавню граммятпкй надорад, аммо кали­махо гуруххои муайяни лугавй-грамматикиро ташкил мекунанд;

2. ба енфатп вохиди маънодори забон морфема факат дар таркиби Калима вокеъ мегардад, аммо калима дар ибораву чумла хамчун яке аз аъзохои онхо ва дар матн ба сифатн чумла истифода мешавад;

3. калима дар нутк хамчун материала тайёр истифода мешавад на гуяндаву навис.анда хангоми гуфтор ё навишт калимаи нав сохта метавонанд, аммо морфема ба сифатн вохиди тайери том истифода ме­шавад ва хусусияти эч.одшапй надорад.

§ 160. Калима хамчун вохиди асосии маъиодори забон хамеша сохти яклухт ва муайян дорад. Сохти имрузаи калима адокамандона бо маъно ва хусусияти грамматики, обуранги бадешо услуби, истеъ- мол ва пяйдоиши он тахлнлу тадкик мешавад.

Калимахои ёридихапда, пидон аслй, баъзе калимахои МИДали аз чихати сохт ба ясосн соф баробяранд, аммо аксари калимахои муста­кил асос ва морфема доранд. Дар забони адабии точик аксари кали­махо аз рун сохт бя асос баробаранд, факат феълхои тасрифй аз рун шахсу шумора тагьир меёбанд.

Асосн хамаи калимахо як хел нест. Дяр баъзе асосн чудонашаван- да (дар. хозир, канор, сурх, хон па гайра) па дар бяъзеи дигар асосй гаркибй мавчуд аст (коргар, дартоз, оромона, зярдина, баромадан, аляфдарави ва гайра) Аз ин нуктаи назар асос ду хел мешавад: асосн аслй ва асосй сохта Асосе, ки ба морфемахо чудо намешавал, асли ва асосе, кн бя морфемахо таксим мешавад, сохта ном дорад. Аз таркиби асосн сохтяи коргар асосн аелни кор (реша) ва морфеман ёрнди- Хандаи -rap чудо мешавад Агар калимаи сохта як асосй аслй доштя бошад, сохта (оханин, еявдогар, оромона, нагзакак) ва агар ду ва ё зиёда асосй аслй дошта бошад, мураккаб аст (китибхона, сартарошй, хазоркилограмчиён).

Дар забони адабии хозираи точик хамаи калимахо аз руи сохт ба гуруххои зерин чудо мешаваид^:

1. калимахое, ки яз асосн аслй нборят буда, ба морфема бароба­ранд: об, нон, хона, хуб, рав, аз, вале, вох па гайра;

2. калимахое, ки аз асоеу морфемаи калимасоз иборятанд: трак- торчй, мардона, кухистон, бориш. машма. касдан ва гайра;

3. калимахое, ки аз асосу морфемаи шаклеоз нборатанд- калон- тар, хонахо, китобча, каламаш, хонам, бирафт, мегуяд ва гайря;

4. калимахое, кн яз ду ва зиёда асосчои аслй иборат мебошанд, боз ба ду пурух: а) яклухт (модарарус, кнтобфурушй, чуворимакка- парварй) ва б) -гаркибй (социал-демократ, рафта-рафта, ордени лешш- дор, муяаи сурхиуш ва ганря).