§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.

Ба морфеман решягй ясосн аслй дохил мешавад, ки унсури хатмй ва таъминкунандаи маънон калима мебошад. Суффикс, нрсфикс ва ин­терфикс ба гурухи морфемахои ёрнднханда медароянд

УМорфемаи ёрндихандае, кн ба охири асос хамрох шуда, бярои сох- тани калима хизмят мекунад, суффикс, номида мешавад Префикс пеш аз асос омада, нисбат ба суффикс бештар мустакилият зохир мекунад. Бай бо хусусияти калимасозй низ аз суффикс фарк мекунад, бар акс.и суффикс бештар аз хнсоби калимахои гурухи муайян калима месозяд. Донраи калимасознн баъзе префиксхо махдуд аст Масалан, прсфикси

\лм ганхо ял нем нему скфат на префиксной феълсоз аз феъл танхо

фсьл мееоэанд

Суффиксу префиксхо дар сохта.ш кариб хамаи хиссахои мустаки- ли нутк иштирок мекунанд, аммо доираи истифодаи онхо як хел нест. Суффиксхо микдоран зиёд буда, бештар нем, сифат Da зарф, яммо пре­фиксхо асосан сифату феъл ва зарф месозанд.

Интерфикс дар байнн асосхои калимаи мураккаб меояд. Суффиксу префикс хам калима на хам шакл, аммо интерфикс аксар калима мр- созал Интерфикс аз рун семантика низ аз суффиксу префикс тафовут дорад. Суффиксу префикс маънои равшанн мантикиву грамматикй зо­хнр мекунанд, интерфикс танхо маънои калимасоай дорад. Интерфнкси у чохиятан ба пайвандаки пайвасткунанда монанд аст: рафтуомад, бурауовард; даводав, занозам Дар забонн точикй асосан ду интерфикс днда мешавад: -о- па -у- (-ю-).

Пандак (ин чо сухан дар бораи бапдаки феълй меравад) низ ба катори морфемахон ёридиханда дохнл мешавад ва дар чумла барон ифодаи шаклхои синтяксисии хамон як калима хизмат мекунад. Бан- дак дар охири калима меояд хонам, хонй. хонад; хонем, хонед, хонанд. Морфемахо дар таркиби калнма чон муайян ва устувор доранд.

Дар б;)ъзе феълхон сохта дар байнн префикс ва асос морфемахоп -на- вя -мс-'чой мегнраид: барнамегардад, дарнамегирад, бознамеистад, вонамехурад

Морфемахо вариант доранд. Шаклхои гуногун ва вариаитхои мор- фрмяро алломорф меноманд: -он ва -сн, вон. гон. Морфемаи с.ииони- мй аз алломорф фарк лорад Онхо дорон як маъно ва хатто муносиба­ти дистрибутипни нловягй буда, ба якднгар аз чихати пайдоиш ва фо­нетика алока надоранд, ба ин префнксхон -ба ва -бо, -па на -но, суф фикс.хои -ча, ак ва гайра мисол шуда метявонанд.

Морфемахо бо асос муносибати муайянн маъной доранд, дарачаи истифодаи онхо низ ба хамин муиосибат алокаманд аст. Доиран исти- фо.таи баъзе аффиксхо вассъ ва аз они баъзеи днгяряшон танг мебо­шад. Аз хамин чихат алокан морфемагни аффиксхон ёридиханда бя маъно, сохт ва хусусиятн фокетикин асос вобаста аег. Ин алокамандй нисбат ба суффиксу префикс дар бандаку интерфикс сует вокеъ меша­вад Ормахсуливу кяммяхсулии аффиксхо низ ба алокан морфемагй вобаста мебошяд.

Хаман морфемахои решагй вя ёридиханда, ки барои сохтаии калима истифода мешаванд, хиесаи маънодор буда, аз чнхятн моддн дар шак­ли овоз ва ё мачмун овозхо ифода меёбапд

Асоси аслй дар баГши дигар морфемахо морфемам асосй ва зару- ри ба шумор меравад Асоси аслй ба енфатн морфемаи решагй марка зн маышй ва калимасоз ба шумор рафга, аз бисьёр чихат хусусиятн иоминативии калимаро муайян мекунад.

Аз Собати таркиби фонетикй peniaxo иборат аз мачмун овозанд. Дяр забони точикй решахои якфонемадор дар ду калнма: п( ой) ва у днда мешаванд: Решахо одатан серовозанд. Решай калнма аз чихати овоз метавонад тагьир ёбад. Дар забонн точикй ин ходпеа асосан дар феъл мушохнда мешавад. Тагьирн асоси феъл дар забонн хознраи то­чик мувофики копуну коидаи фопетнкии анъапавню таърихй ба вучуд меояд. Баъзе асосхои феъл ба дарачаи шинохтапашавапда тагьир ме ёбанд: куп-кард, бар бурд. о (ой)-омад, гир-гирифт, рав-рафт ва гайра.

Решахо аз чихати иштирок дар каЛимасозй аз яКдигар фарк меку­нанд Баъзеи онхо дар калимасозй фаъол буда, гурухи калимахои хам- решаро ба вучуд овардаанд (китобхона, мехмонхона, чойхона), баъзеи дигарашон фаъол нестанд ва факат дар сохтаии калимахои алохнда истифода мешаванд: колхозчидухтар, коргардухтар, моларарус, падара- рус. ва монанди ин

Дар даврахои гуногуни инкишофи таърихии забои дарачаи ишти­роки калимасозин асосхои аслй ва сохта хар хел мешавад. Дар як дав- pa баъзе асосй аслй ва дар давраи дигар баъзе асосй сохта фаъол шу­да метавонад.

S 162. Асосхои озод ва вобаста Асосхои аслй, ки хнссаи маьнодори галима мебошаид, ая чихати кобнлпяти морфемавй як хел нестаид. Ои­хо ба ду гурух чудо мешаванд: озод вя вобаста. Лсосн яс.пие, ки дар гаркиби асосй сохтаи калимахон худ ом ада, мустакилиашро берун аз асосй сохта низ ннгох медорад, асосй озод номнда мешавад: даст-дас- та—дастак-дастакн дастгох; сиех-снехй —снёхидон-сиёхидонча. Асо- си аслие, ки танхо дар гаркнбн асосй сохтаи калимахон худ дучор шу­да, аммо мустакилиашро берун аз асосй сохта ннгох дошта наметаво- над, асосн вобяста меноманд, масалан: чол — чолок — чолокй — чоло- кона; гун гуна—гуногун лолагун.

§ 103. Морфемахое, ки аз калима чудо мешаванд, аз чихати маъно гуногунанд. Асосн аслй (морфеман решагй) ифодакунанлан маънон асосни калима мебошад, морфеман ёриднханда маънон иловагй ва грамматики дорад. Маъной морфемахо озод вя вобаста мешавад.

Маънон озод и морфема берун аз калима хам равшан ифода меёбад. Маънон озод ба маънон аслй ва номинативии калима баробар аст. Маънон вобаста тянхо дар таркибн калима равшан ифода ме­гардад Агар асосй аслй озод бошад, маьнои озод дорад^: даст—даста— дастак — дастакй дастй. Агар асосн аслй вобастя бошад, цаънои пай- васга дорад, масалан, нар дар калимахон парвиз, парвин, mipxej, пар- хош. Маъной вобаста ба маьнои фразеологии калима монанд асг. Дар забони точикй акеари асосхои аслй маънон озод доранд.

Маънон озод вя маъной вобастан асосхои аслй ва морфемахон ёриднханда аз якдигар аз ду чихат фарк мекунанд: I) маъной асосй аслй конкрет, моддй буда, маънон аффикс абстракт, грамматикй ме­бошад; 2) маънон асосй аслй муетакил аст, пяле маънон аффикс дар таркиби калима муайян мегардад

Морфема хусусияти хам модлию маъной ва хам грамматикню ус- лубй дорад. Чунончи, суффикси -чй хусусияти маъной (тракторчй), -он хусусияти грамматики (одам — одамон), -ча ва -ак дар баъзе маврндхо ахамияти услуби (гапча, шамллак) доранд.

Аз чихатн вазифа аффиксхо ба се гурух чудо мешаванд: а) аффнк- си калимасоз, б) аффнкси шаклеоз ва п) аффнкси синкретй Аффиксн калимасоз калимаи муетакил месозад (кор—коргар, хон — хопиш, коллектив -коллективонндан, трактор тракторчй ва гайра). Аффнк­си шаклеоз барои ифодаи маънон грамматикй хнзмат мекунад (китоб китобхо, калон — калонтар, рафт — мерафт— бирафт ва гайра). Аф­фиксн синкретй хам вазнфан калимасозй ва хам вазнфан шаклеозй до­рад. Масалан, дар калимаи хуронпан -он хам маънон лугавй ва хам маъной грамматикин аеоеро тагьир додааст. Суффнксхон -ак па -ча хам хурдй ва хам бахои субьектнвию эхсоенро ифода карда метаво­нанд.

§ 104. Аффиксхо мунтазам па номунтазам мешаванд Морфеман ёриднханда, ки дар таркиби калима хамеша истифода мешавад ва ко­либн муайяни калимасозиву шаклеозиро ташкил мекунад, аффнкси мунтазам ном дорад. Чунончн, суффнксхон -ин. -й(ги), -она, чй, -гар, -й ва префиксхои бо-, ба , но-, бе-.

Морфеман ёриднхандае, ки дяр таркиби кялима ахьёнан истифода мешавад ва колибн гурухи муайяни калимаеознро ташкил «амекунад, аффиксн номунтазам ном дорад. Аффикси номунтазам бя калимахон чудогона вобаста мебошад. Аффиксхон -ок, -ор. -ук ба хамин гурух мансубанд.

§ 165. Аффиксх.0 бамахеул ва бемахсул мешаванд- Аффиксхон мун- тазаму номунтазам ва аффнксхои махсулноку бемахсул аз хямдигар фарк доранд. Мафхуми махсулнокн бо мафхуми ками (мнкдор) ва махдудняти лугавй росг намеояд. Албатта, дар байин мафхумхои мун- таэаму номунтазам ва махсулноку бемахсул муносибат хает. Аффиксн иомунтазам дар айни замон бемахсул аст. аммо мафхумн махсулнок бо мафхумн мунгазам баробар намеояд. Дар байки морфемахон мупта- зам аффикси бемахсул низ дида мешавад. Мафхумхон махсулноку бе- махсули аффикс ба он вобаста аст, ки вай дар чараёни калнмасозй, дар сохтани калимахои нав чи дарача иштирок менамояд. Бнсьёр аффнкс- хои муитазам, ки ходо бемахчул гаштаанд, дар гузашга дар калимасо­зн махсулнок будаанд Микдори калима хануз махеулнокии аффикеро муайян намекунад, инро факат бо рохи омузиши таърихн калнмасозй муайян кардан мумкнн аст. Дойр ба махсулнокнву бемахсулии ягоч аффикс дар сурате сухан кардан мумкнн аст, ки доираи калимахое, ки дар системаи забони хозира ин аффикс фаро гнрифтааст, бо давраи пешина мухоиса карда шавад. Масалан, суффнкси муитазами -ина, кн бо аеосн сифат на нем дар чинд калима дучор мешавад, холо бемахсул аст. Барон мукаррар на.мудани хусусияти ягон аффикс факат муконсан ду давраи забон кнфоя нест, ба заммн ни хаматарафа ва амик омухта- ни таърихи ташаккули калимахои колибп муайян лозпм аст.

Хамнн тарнка. бар хнлофи мафхумхон муитазам ва иомунтазам, кн категориям синхронианд, мафхумхон махсулнок ва бемахсул категориям диахронй мебошанд Вале аз ин чуним хулоса иамебарояд, ки дар ому лиши калимаеозин давраи муяйяни инкишофи забон аз нсгилохн мах сулнпку бемахсул даст каши лап лозим бошад. Яке аз вазифахон асо­син калимасозн аз он иборат аст, ки копуну коида ва колибхое. кн му- вофики онхо иохидхои нави лугавй сохта мешаванд, ннчунин тамоюли системаи калимасозн мукаррар карда шавад-

/Морфемахон ёридихандас, кн дар сохтани калнмаву шаклхои нав фаьоланд, аффнксхон махсулнок вя морфемахон ёриднх,андае, ки дар забони хозира калимаву шаклхои нав намесозанд вя ё тамоман номун- тазаманд, аффнксхон бемахсул помида мешаванд- Лз хамнн чнхат дар забони адабии хозираи точик аффнксхон -чй, -й (-гй), она, бо-, бе-, ме-, -он, -нокй, -ият махсулнок, аммо аффнксхон ор ок, ук, би- бема.чеу--⁴ лаид.Г

Муайян намудапи еабабхон бемахсули, каммахсулй вя сермяхсу- лни аффикехо аз масъалахои душвори зябоншйносист. Иобаста ба тагьироти лексика ва тагьироти системаи номй предметхо аффикс бе­махсул ва каммахсул шуда метавонад Колибхо низ кухна ва аффнкс архайсти мешавад. Алокамандона бо еабабхон соф забони низ аф­фикс бемахсул вя ё каммахсул шуда метавонад. Масалан, пайдо шу­дани синоним яффикеро яз доираи морфемахон махсулнок с ссрмах- сул танг карда мебарорад.

§ Ififi. Усу,п\он асосин калнмасозй. Таркиби лугати забон бо фяъо- лияти чамъиятин одам бсвосита алокаманд буда. муитазам тагьир меёбад, бо калимахои нав пурра мешавад. Ин чараён бо ду рох бо рохи нктибос ва калнмасозй вокеъ мегардад, кн аз онхо калимасозн чавкеи асоси дорад.

Калимахои нав дар забони точикй бо роххон калимаеозин морфо­логи, морфологп-епнтякгней, лугявй-синтакснси ва лугавй-маънои ба вучуд меоянд. Дар бяйнн ннхо калимаеозин морфологи сермах.су.ч ме­бошад- Усулхои калимаеозин мазкур дар дойрам категорняхои гуно гунн лугявию грамматикй хар хел зохир мешаванд. Масалан, рохи лу гавй-сннтаксиснн калнмасозй асосан дар доираи зарфу калимахои ёридиханда махсулноктар аст. усулн морфологй-сиптаксней ба феьл хос пест, усулн луравй-синтаксисй дар доираи шуморахо бемахсул аст па гайра.

§ IG7 Усули морфологии калнмасозй бо аффикехо сохтани кали­махо ва калимахои мураккабро дар бар мегирад. Бо аффнкс сохтани калима аз бойтарин ва гермяхсултарин роххои морфологии калима­созн мебошад. Калимаеозин аффикси чуннн калнмасозпест, кн бо ро­хи хамрох шудани унсури калимаеоз 6а асос вя ё калима калимаи нав пайдо мешавад. Ин навъи калнмасозй бя се гурух таксим мешы-

исм

МАЪЛУМОТИ УМУМИ

§ 172. Исм хиссаи нутксст, ки предмет ва мафхумхои предметонн- дашударо ифода менамояд. Маънои нредметии нем ба воситаи катего­рияхои муайяннву номуайянй иа шумора ифода мешавад Исм хамчун хиссаи нутк номй чиэхои конкрет (санг, об, замни, дарахт, девор), шахе (одам, надар, духтар, мард), донварон (гусфанд, мохн, каждум, гург, палаш), ходисаву вокеа (борон, шуриш, инкилоб, бомбаборои), ннчуннн номхон амалу аломат ва мафхумхои абстракт (хоннш, нагзй, доннш, закоиат)-ро мефахмонад.

§ 173.,Нем ба вазифаи хамаи аъзохои чумла меояд Вай дар чум ла пеш аз хама мубтадо ва пуркунанда мешаиад ва бо ин вазифаи худ аз дигар хнссахои нутк фарк мекунад Нем ба вазифаи пуркунан­да асосан бо нешоянду пасоянд меояд. Исм ба вазифаи хабар фаро- вон истифода мешавад. Ван хангоми хабар шуда омадан аксар бо бандакхои хабарй ва феълхои ёрнднханда сурат мегирад.

Муайянкунандаи сохиби ва баёния асосан бо нем ифода меша­вад. Исм ба вазифаи хол ба таври фаровоп меояд, баъзе холхо таихо бо исм ифода мешаванд, чункн дар забони точикй зарф ин кадар ип- кишоф наёфтааст. Исмро енфат, шумора, чонишин ва сифатн феълн муайян мекунанд.

ГУРУХХОИ ЛЕКСИКЙ-ГРАММА1ИКИИ исм

§ 174,/Исм дар забони точикй ба гуруххои лексики грамматикни зерни чудо мешавад: 1) немкой шахе ва гайришахе, 2) исмхон чине ва хос, 3) исмхон чомеъ, 4) исмхон конкрет па абстракт^Хамаи ин гуруххо бо хам алокаманд буда, хусусиятхон умумй хам доранд ва ба яке аз гуруххо дохил шудани гурухи дигар мумкин аст. Масалан, исмхон конкрет исмхон шахсу гайришахе, исмхон хосу чине ва исм­хон чомеъро дярбар мегиранд, исмхон шахсу i айрншахс бошанд, исмхон конкрету абстракт, хосу чине ва чомеъро фаро мегиранд. Дар баробари ин гуруххои лексики-грамма гикни мазкур бо хусусият­хон хос аз якднгар фарк мекунанд./

§ 175.A1c.mxoh шахе на гайришахе аз чихати маъно, кабули шакл­хои грамматики, калимасозй ва мувофикати хабар бо онхо аз хам фарк. мекунанд. Дар забони точикй танхо исмхон шахе ба саволй ки, дигар хамаи немхо ба саволй чи чавоб мешаванд. Суффнксн чамьбан- дни -он (-сн, -вон, -гон) асосан бо ис.мхОи шахе, суффнксн чамьбан- дни -ино танхо бо исмхон шахе меоядУ

Хабар бо исмхон шахе, ки мубтадо шуда омадаасг, одатан муво- фнкат мекунад Агар исм дар шаклн танхо ояд хабар хам дар шакли танхо меояд, агар исм дар шакли чамъ бошад хабар низ дар шаклн чамь вокеъ мешавад. Вале ни коида хангоми мубтадо шуда омадани иемхои гайришахе пурря риоя намешавад, зеро бо исмхон ча.мън гай- ришахс дар шакли танхо омадани хабар низ днда мешавад-" Шиххон дарахтон мсчунбид (Айнй)

Э з о Дар шаринтн алохндаи нутк — хангоми бо ухтнро.м ним бурданн шахе нем шаклак танхо бошнд хам, хабар лар шакли чимъ меояд: Устод шахси бузург буланд. Он кас хеч гох Седалелу бурхок ran иамезаданд (Икромй).

Тафовути немхои шахе ва гайришахс дар мувофикати хабар бо иемхон чомсъ равшантар зохнр мешавад: агар мубтадо бо немхои чо- меи шахе ифода шуда бошад, хабар лар ду шпкл^: танхо ва чамъ ома­да метавонад (мардум омад. мардум омаданд), иале агар мубтадо иеми чомеи гайришахс бошад. хабар хатман дар шакли танхо исти­фода мешавад.

Иемхо бо шумора ва нумераiив ояпд, аломати чамъбандй кабул намекунанд. Вале дар чамъбандни немхои ifiaxc метисное дида меша­вад: дар иборам нему шумора нем бо нумеративн иафар го.хо дар шакли чамъ меояд: лу нафар колхозчиён. Албатта, дар шакли танхо овардапи ин кабил иемхо бехтар аст.

Гафовути иемхон шахе ва гайришахс дар ноентахон гуногуни ка- лимасоз равшантар зохнр мешавад. Масалан, суффнксхои -чи, -тар, ■■•зр танхо исми шахе месозанд, мисли -ак (ба маыши калимаеозиаш), -гох, -зор, -истом, -дои суффнксхои зиёдеро ном бурдан мумкин аст, ки танхо иемн гайришахс месозанд.

Иемхо ба ду гурух: иемхои чине ва немхои хос чудо мешаванд. Иемхон чине номи умумии нредметхои хамчинс буда, ба кадом гурух маисуб будани .онхоро далолат мекунад: одам, дарахт, кул, дарьё, Hjaxp, сурат ва гайра

Иемхои хос ба шахе, предметхо ва ходисаю вокеахон алохнда мансубанд, онхо барон аз предметхои хамчинсашон фарк кунондани одамон, прелметхоп чудогона ва ходисаю вокеахон гуногун игтнфода мешаванд.«Масалан, номи умумии иемхои хосщ А м у, Сир, .Ча­ра ф ш о п. Вахш ва гайра дарьё мебошад, вале дар асоси хусу- снятхои фарккунандаашон ба онхо номхои алохида гузоштаанд, ки онро исми хос меноманлуВа хамин iapiiK. шахр исми чине, вале М о с к в г., Д у шайб е, 11а и ч а к с и т, К у л об. X у ч а и д_г дсм- хой хо <„, одам, ипсон немхои чине, аммо 3 а ф а р. Рол и б, Ширни, Сядаф иемхон хос мебошанд. Хамин тавр, номхои мах суси одамон, фамилия, номхои географй, вокеахон таърнхй, дарьёхо, кулхо, бахрхо. укьёнусхо, номхои асархо, рузномахо, журналхо, ном­хои астрономи ва гайра, ннчуинн лакабхо вя тахаллусхо ба гурухи иемхон хос дохнл мешаванд.

Дар зябонн адабии точик барои сохтаии фамилия, номи падар ва гахаллус воситахои махсуси грамматики хастанд. Чунончи, суффиксн -и хам тахаллус, хаи фамилия ва хам номи падар месозад^: Рудакй, Чомй (тахаллус), .Чарифи, Рахимй, Аисорй, Асрори (фамилия ва но­ми падар). Фамилия ва номи падар инчунин ба воситаи калимахои -зода ва -зод сохта мешавад: Тур су изо да, Мпрзозода, Ра- хнмзода, Афсахзод, Шарафзод ваг.

Дар забони адабии хозиран точик фамилия ва номи падар С'гш- тар ба воситан суффнксхои аз забонн руси гирифташуда сохта меша­ванд: -ов, -ев. -ова. ева. -овин, -евич. -овна, евна: Одил Зокирович Собнров, Зафар Шукурович Шодиев, Дилбар Латнфовиа Возорова, Зебо Кабировна Абдуллсева.

^Иемхои чинсу хос па тиихо аз чнхатп маъно, балки бо хусуспят- Хои хоси грвмматнкиашон низ аз хам фарк мекунанд. Чунончи, кате­горияи чамъ ба немхои чине маисуб аст, на ба немхои хос. Иемхои хос хамон вам дар шакли чамъ меояид. ки чун обрязн баТим!, намо­чила и ягой еинфу гурух. еулола, хонавода, хамному хамфамнлняхо истифода шаванд: Чкаловхо, Романовхо, Гулбибнхо,|1Лариф- \о, Одниахо, Качолхо, Сомониён, бародарон Сяфаровхо, о ил а и Ульяновхо- Исмн хос аломатн номуайянй кабул иамекунад, ба назифаи пуркупандан бевоснта бс пасоипдн -ро намеояд.

Исмхос низ хастанд. кн на номи предметхои алохида, балки аз предметхои хамчннс гурухи предметхоеро чудо мекунанд, ки онхо аломатн аз хамчппехояиюп фарккунанда доранд. Ба ин гурух тамгаи автомобнльхо («Волга», «Чайка»), телевизорхо («Рекорд», «Темп», «Радий»), радио, навъхои копфетхо ва амсоли ннхо дохил мсшаванд.

Аз исмхои чине ба пеми хос гузаштанн калимахо дар забони то чикй ходисаи маъмул аст. Ип холат пакте ба амал меояд, кн ван но- мн предмет Ra ё ходпеахои алохидаро нфода намояд. Дар чунин хо латхо аз хамчинс. '-.r-i чудо кардани он ногузир шуда мемоиад. Чу­нончн, калимаи гулнетон, ки исми чине ва нфодакунандаи макон аст, дар бисьёр чойхо номи доха, район ва шахр ннтихоб туда аст. Дар чунин маорндхо ип гуна номхо исмн хос хисоб мешаванд Исм­хои хоси Шахристон, Регистои, Маргзор. Хисор, Вап- з о б, К у л об, Ш с р. Сан г ва амсоли ннхо бо хамин рох ба ву~ чуд омадаанд. Баъзак исмхои чинсе, ки шахсро далолат мекунанд, хамчун ночи ни ё он махал ва ё район ба исмн хос мегузаранд ва маконро ифода менамоянд^: Цл л х о з ч и ё н (номп рапой ва посёл­ка), Охангарон, Ми era рои (номи дкха, гузар).

^Па исми хос гузаштанн исмхои маьнй низ мушохнда мешавад. Номхои одамон: Шараф, Мухаббат, инчупин иомхоп колхозу совхоз­ной «Дустй». «Хосилот», «Мехпат», «Зафар», ба хамнн гурух медаро- янд. Сифатхо низ хамчун ночи одамон, лакаби хайвонотн хонагй, но­ми муассисаву гашкнлот ба категорняп исмхои хос мегузаранд: Р а ъ- но, З/Йо, Ширин, Сафедак, Б арф а к, Хол дор. Сиёх- а л о, Кашка, фабрикан «Ширин».

Исмхои чине, абстракт ва сифатхо пакте ки ба гурухи исмхои хос мегузаранд, маъной лекепкин худро гум памекунанд, тапхо вазнфан худро тагьир меднханд.

Аломатн имлоии исмхои хос. ни аст, ки хамаи онхо бо харфи ка лон навишта мешаванд. Агар исми хос аз якчапд калима иборат бо­шад, танхо калимаи якум бо харфи калон навишта мешавад: «Кал- такдоронп сурх», «Одамони човид», «Духтари оташ», «Рудн ман», «Мушу гурба», «Бон ва хнзматгор»

§ 176. f Исмхои чомеь дар байни исмхои чине гурухи махсусро ташкил меднхал. Исми чомсъ дар шакли танхо маъной бисьёрин предметхои хачч.инеро нфода мекунад- Аз хамин нуктан назар, исмн чомеъ бо исми чамъ, ки шаклхои махсуси ифода дорад, мугапоенб ба шумор меравад^Аммо исми чомсъ аз исми ч.амъ на танхо аз ч'н хатя шакли грамматикй, балки аз чихати маъно ва муносибати грам матикн низ фарк. мекунад. Исмхои чомсъ аз исмхои танхое, ки гохб маъннн Сисьёриро мефахмонад, низ тафовуг дорад. Исмхои танхо дар мавридхои муайяни синтаксисй, алалхусус дар иборахо, маънон худ­ро равшан зохнр мекунанд, вале исми чомеъ дар хама гуна холат маъной чом'нятн худро «иго* медорад. Дар исми чомеъ мафхуми бисьёрн чунон равшан асг, ки хангоми мубтадо шуда ни исмхои чомеи шахе хабар дар шакли чамъ низ меояд Исмхои чомсъ одатан дар шакли тапхо меоянл Дар шакли чамъ (мардумон, халкхо, рамахо) омадани исми чомеъ низ мумкин асг ва он хамчун ходисаи нстненой ба хисоб шрифта мешавад ва дар хамин маврид хам асосй ни кали махо маъннн бисьёрнро ифода мекунад.

§ 177.\Исмхои конкрет ва маьни гурухи махсусро ташкил меку­нанд Исмхос, ки Ш1С0Н ва предметхои олаии хастиро нфода мена- моянд, конкрет ном доранд; модар, бар од ар, дарьё, к у х, лашт, хои а, даст ва гайра ' Исмхои конкрет щумурда- шаванда буда, мнкдори онхо бо адад низ тДьин карда мешавад: я к пи сап, ду хона, ее шахр, панч дафтар^ Исмхои конк-

ш а х р — ш а х р х о, з а м и и

Исмхон м а ъи и мафхумщигТГмал! аломат ва холатро номбар мекунанд: шухрьт, ш а и кат, хоннтн, н е к'й, таре, тайё-

р II R.3 г. }-

(Исмхон маънй бештар аз сифат, феъл, исм ва сифатк феълй бл воситаи суффиксхо -й (-тй); сурхй, еафедя, ташнагй, яехца и й, м a р д й.) J б. a р о д a р й, хает и, и е с т и, и а в и с а и д а г й. р о н а и д а г и/ г а р й (о д а м г а р й, м а р д и г а р и, х о н и г а р и, калонга рй); суффнксн -н ш (с а б з и ш, х о н и ш); -о р (сух тор, к у штор); гор (ёдгор); -ос (-ас) а к к о с, фншшос ва г. сохта мешавад.

Дар забони адабии точик микдори исмхон маъннн содда кам нест. Баъзеп онхо аслан нем бошанд, як кнемanion бо усули субстан­тивация ба ин категория гузашташш а к л, ил м, хавас, таре, X а р о с, бим, рафт (рафги об), гашг (гашти асп), диц (я ид и эстетики) па г-

Исмхон маънй дар шаклн танхо истифода мешаванд. Баъзан дар шаклн чамъ вокеъ гардидани баъзе исмхон маънй шумурдашаванда- гии онхоро не, балки чанд бор вокеъ шудани амалу холат ва аломат- ро мсфахмонад, ё худ тарзхои чудогонаи ба амал омадани онхоро да- лолаг мекунад^: га.мхо, не к их о, дилдорпхо.

§С|78." Хамаи иемхо ба ду гурухи калон: чондор ва бецон таксим мешаванд. Ба гурухи исмхон чондор номхон нфодакупандаи номй ,од»- мон, хайвонот ва чопварон дохил мешавад; о д а м, ко р г а р " ч- лен ^т, дехкои, кол х озч и, гусфапд, ох у, лн_р.с, л а р г у ш, м о- х й, м у р ч я ва г. Номн хамаи прсдмстхои дигар ва ходисаву во- кеахо ба исмхон бе чои дохил мешавад: сан г, чуб, замни, об, ота ш, шод й, х а ро с, хайда ва г.

per хаи шакли танхо доранд, хам ша^йи чамъ: и и с ар^г„и и с а р о и,

s3

Исмхон чондор аз исмхон бецон бо он фарк. мекунанд, ки тарзхои Лексики-грамматикни нфодаи чиненятн табий доранд^ Дар баъзе ки- тобхо, ки дар пайравии грамматика» забоихои арабй ва руей навиш­та шудаанд, борхо дар хусуси мавчудиятн категорняи чнпсият дар за бонн точикй сухан рафтааст. Ин холат сабабхои муайяпе дорад. L>.i ин, пеш аз хама, калимахои икткбосие сабаб шудаанд, ки дар шакли чинен занонаашон ба забони точикй дохил шудаанд, кн нишоидихан- даи шаклии он суффнксн а мебошад. Маънои чпненят дар ни кабил иемхо барои он хубтар ифода мешавад, кн ба мукобили худ шакли нфодакупандаи чинен мардона хам доранд. Чунопчн: коти б — котиба, муаллим муаллима, шоир — шоира. олим — олима, мураббй — му- раббии ва г, Ин гурухи калимахои иктибосии забони араби ба забо­ни точикй низ таъсир карда, боиси ба амал ими дани номхон зан^г".'- гардидааст. .Масалан, ннгора, ба воситаи суффнксн -а, аз калимаи а>: лай точикии Нигор. Хуршсда аз Хуршед, Парвина аз Марыин ва > сохта шудааст. Баъзе калимахои забони руей бо маънии категорня- вин худ низ иктибос шудаанд: пионерка, машинистка, комсомолка, са­нитарка, акушерка на г. Тадкики ин гурухи калимахои иктибоей пи шоп медихад, ки онхо ба сохти забони точикй таъсирг накардаанд ва хамчун ходисаи лексики ба хисоб шрифта мешаванд. Химии тавр, забоин точикй категориям грамматикни чннсият надорад ва дар он танхо дар хусуси роххои ифодан чинснят;: табни сухан рондан мум­кин аст, кн дар исмхон чондор ба тарзн зерин ба амал меояд: _а) бо рохи калимасозй, ба воситаи калимахои зан, духтар, мард, нисар исм­хон ифодакунандаи касб, мавкеи ич.тнмпй, ё ки мансубияти этннкй сохта мешавад: коргарзан, хизматгорзан, узбекписар. армандухтар; б) калимахои иктибосии арабй бо суффнксн а, ки номй запопаро му­вофики касбаш ифода мекунад: в) иемхои иктибосии руей бо суффнк­сн -ка; лСксикаи аслй, ки номй предметхои чопдорро мефа.хмо ;ал: зан, мард, мода, нар, мокиён, меш ва г.

КАТЕГОРИЯХОИ исм

179/Исм категорияхои махсусн морфологи дорал. Тарзхон нфо дан маъно на тягьиру тобиши он дар доираи калима ба категориям морфологи дохнл мешавад- Аммо категориями морфологии исм бо категорияхои сиптаксисй, ки дар он тарзхои ифодаи маъно ва тобиш­хои маънон аз муносибати грамматнкни калимахо, нборахо ва чумла- хо ба мнём меоянд, ба хам алокаманд буда, баъзаи яке ба днгаре во­баста шуда мемонад.

Маънои грамматики хамчун маънон иловагии калима вокев ме гарЯад. Масалан, дар калимаи хопахо ганр аз маънои номинатнвнн калима маънон иловагй низ мушохида мешавад, ки микдори хонаро нишон медихад ва аломати он морфемаи -хо мебошад. Хамнн тавр, ка тегорияи грамматики мафхумест, кн маънон грамматики ва тарзи ифо­даи онро дар бар мегирад/'

Маънои иловагии калимаро бо сермаъноии калима ё васеъшавнн маънои асосии он омехта кардан лознм нест, ннхо масъалахон гуно­гун буда, яке дар морфологии иа дигаре дар лексикология омухта мешавад. Маънои грамматики, кн бо маыши лугавин калима хамрох меояз. махз ба воситаи аломатхон шакли ифода мешавад ва он ало матхо хеч гуна маънои лутавй надораид, балш муноенбатро ифода мекунанд ва танхо маънои грамматики доранд Масалан, дар чумлан «у шаве мехмони мо буд» калимаи шаб ба замми маънон лугавиаш жа-икци, номуайянй хам дорад, ки он бя туфайли артикли -с имконпа- знр rap.'uuat.e,.-.

Дар байни шакл.Чои хона ва хонахо, шаб ва птабе муиосибяте хает, ки онхоро бз хам муттахид мекунад ва д:р айни замон ба як­дигар мукобнл мегузорад. Ин гафовут ва мукобилгузорй низ ду та- раф дошта, хам ба маънй ва хам ба шакли онхо дахл дорад. Ин му­кобилгузорй йоиси ба амал омадани кате; озияхои грам.матнкй меша­вад, вагарна ходнсаи алохндаи забон, ки дар мукобили худ ходнеан дигари умумй ва фярккунандае надошта бошзнд, категория шуда на- метаоонад Ягонагй вя тафовути грамматикие, ки дар калимахои хона, шахр. мург, одам, яз як тараф, ва хонахо. шахрхо, мургон, ида- мои, аз lapacfn дигар, мушохида мешавад, шумора мебошад. Ин меъёр такозо мекунад, ки категорияхои грамматик? ва тарзи ифодаи онхо аз категорияхои гайриграмматпкй, масалан, яз категорияхои функционаливу маънои фарк карда шаванд.

категориям муайяниву номуайянй

§ 180у(Муяйянй вя номуайянй маънои басо ваееъ дошта, бо усул ва роххои гуногун ифода мешавад. Предмете, кн ба хамсухбатон маъ- лум аст, муайян ва предмете, ки танх.о ба нокил маълу.м буда, ба шу- паванда маълум нест, номуайян мебошад. Муайяни "ва номуайянии нем дар забони точнкй бо роххои гуногун ифода мешавад, ки маъ- мултарини онхо роххои морфологи, синтаксиси ва лексики-граммати­ки хисоб меёбад. «Г