§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-

ЧЙХОИ путкй овозй вобастйн ЬМиЛхбй гуногун аст. Суръати хонданн лекция, маъруза дар мачлис с митинг аз суръати сухбат дар халкаи дустон ё дар хона, дар сари дастархон фарк мекунад. Суръати нутк ба хусусинтхои фардий нутк (тез ё суст гаи задан), аудитория (лек­ция барои 400 кас ё 20 кас) низ вобаста аст. Аммо барон интонация суръати мутлаки нутк мухич нест. Парой интонация суръати нисбни нутк талаффузи вохидхои овозй инсбат ба замой суръати талаф­фузи ягон овоз (хичо, калима, синтагма ва г.) инсбат ба овозхон ди гари таркиби хамин калима, синтагма, фраза ва г. суръати талаф­фузи овоз (калима, синтагма ва г) дар як холатн фонетики нисбат ба холатхон днгар дар тули хамин синтагма, фраза ва гайра му.\им мебошад.

Тагьирн суръати нутк ба бори маъноии вохидхои он вобаста мебошад. Калима ва сиитагмае, кн бори бештари маъной доранд бо суръати камтар талаффуз мешаванд, талаффузи калимахои мус такнлмаьно нисбат ба калимахои ёрирасои сусттар сурат мегнрад. Тагьирн суръат ба таркибхюи сннтаксисн низ вобаста аст: Маъму- лан, суръати талаффузи вохидхои истисной, илозагн ва чумлахои пайрав тезтар аст.

Тагьирн суръати нутк барои ифодаи маънохои гуногуни таъсир- ноки ва эхсосй истифода мешавад.

Пайдоиши танфисхои гуногун дар чараёни нутк бо суръати нутк алокаманд мебошанд: нугк хар кадар босуръаттар бошад, микдори тапфнехо ва да роз и и онхо хамон кадар камтар мешавад.

§ 112. Танин тобиши енфатни овозхо, ки ба микдор ва тано- суби лахнхои асосию иловагй вобаста аст, низ аз чумлан унсурхои интонация мебошад. Тобишхои гуногуни сифати дар катори тамдид. интенсивй ва лахн, пеш аз хама, мохиити овозхон нуткро хамчун хо- дисахои физики муайян мекунад. .М эх и яти фонетикии танин ни аст ки вай барои фарк кардани овозхон алохндаи нутк истифода меша­вад. Аз хамин р> сахмн танин дар ташкнли интонация нисбат ба ди­гар унсурхо камтар аст. Аз чихати интонация танин хосн нутки эх- соснок аст. Дар ни маврид танин яке аз воситахои мухимми фарк карданн интонацияи эхсосй аз интонацияи гайрнэхеосй мебошад.

Хамин тавр, унсурхои интонации дар ташкнли иавъхои асосии гуфтор сахмн гуногун дошта бошанд хам, хамаашои дар ташкнли интонация шнркат доранд Иштироки онхо дар ташкнли навь.хон гу­ногуни интонация дар заминан .вохндн хурдтаринн интонация син­тагма амалй мешавад. Дз хамин ру бояд хамаи ин унсурхо дар тав- енфн системаи интонацияи забон чои дошта бошанд. Мутаассифона, унсурхои интонацияи точикй хануз омухта нашудаанд ва баёну тав- сифи хамаи онхо холо нмконпазир аст. Бниобар тавсифн интонацияи иавъхои асосии гуфтори забони точикй дар заминан наво сурат ме­гнрад. Наво нисбат ба дигар унсурхои интонация хубтар ва сабук- тар дарк мешавад -ва инънкоси он низ осонтар аст.

§ 113. Задай синтагма.^I Яке аз хусусиятхон барчастаи синтагма задан он мебошад. Ба гуфанли зада синтагма дар чараёни нутк аз еннтагмахои дигар чудо шуда. чун вохндн мустакип амал мекунад, Масалан, фразам Мачлиси фаъолон//соатн дувоздах//сар шуд ба се синтагма чудо мешавад. ки хар кадом дорой задай худ мебошад. За­дан синтагма яке аз унсурхои мухимми интонация аст Вай мехва- рест, кн тамэмн тагьиротн охангии гуфтор дар заминан он сурат ме тирад.

Дар забонн точикй дар истеъмоли задан синтагма ду тамоюлн псосни хнлофи якднгар мушохнда мешавад:

а) дар як гурухи еннтагмахо зада маъмулаи дар чузъи (калн­маи) охири синтагма меояд. Ба ни гурух одатан. еннтагмаи мубта- до, нуркуианда. муайянкунанда ва умуман еннтагмахои номй (иб-

Тидой дохнл мешавапд: Аз насими форами бомдодй//сайёхон//халоват мебурдаид;

б) дар гурухи днгарн синтагмахо зада хамеша дар чузъп авьа- лн синтагма меояд. Ба ин гурух синтагмахои предикатнвй ва зарфй дохил мешаванд: Чахонгардон/.'баргаштанд. Чахонгардон//дируз бар- гаштанд. Хар ду тамоюли мазкур ба ду холати асосни синтагмахо дар чумла вобаста аст.

Тамоюли якум (синтагмахои нбтидон) одатан (ба истиснон ха­бар хои иомии содда) хангоми дар охири фраза наомадани онхо му­шохнда мешавад. Тамоюли дуюм хоси синтагман охири (нихоии) фраза мебошад.

Лгар аз баъзе чузъиёт с арф и назар кунем, метавонсм, дар нут­ки гайриэ.чсосй тамоюли анвалро хоси задан синтагматики доннста, синтагмахои йбтидонро ночиян амалнётн он хнеоб кунемва тамоюли ду- юмро ба задай фраза ннсбат дода, синтагмам ннхонро (предикативнро) минтакан амалиёти он шуморем.

§ 111 Нон задан синтагма дар забони точикй чамеша бо чои задан калима рост меояд ва ба воснтаи таквият пайдо кардани за­дан калима зохнр мешавад. Аз хамнн ру хичои заданокн синтагмаро вобаста ба колибн заданокии калима муайян кардан мумкин аст.

§ 115. Мо.чиятн фонетнкни задай синтагма дар забони точикй хануз та.чкнк нашудааст. Дар забоин точикй унсурхои физики» за­дан калима лахну кувва мебошад. Ип воситахо дар чудо кардани хнчон заданокн синтагма низ нштирок мекунанд. Фарк танхо дар он аст, кн хангоми чудо кардани хичои заданокн синтагма ин воситахо равшапгару барчастатар па моей мешаванд. Хамин тарнк, хангоми за­дан синтагмаро кабул кардани калима колибн заданокии он тагьир намеёбад, вале вобаста ба вазни калима дар чумла дарачаи зада­нокии он тагьир меёбад, таквият пайдо мекунад.

§ 1 Hi. Вазифаи асосни задай синтагма ташкили фонетнкни син­тагма мебошад. Пай, аз як тараф, унсурхои нутки овознро дар во хнди яклухт синтагма муттахнд мекунад, аз тарафи дигар, хамнн порчаи яклухти овозиро аз иорчахон дигаре, ки бо чунин зада мут­тахнд шудаанд, чудо мееозад. Задан синтагма дар якчоягн бо наво ва тамдиду танфис воситан тачзнян синтагматикнн чараёни нутк ме­бошад. Ьа пуфайли зада хар як синтагма хамчун порчаи яклухти овозй ташкил дода, ба вочиди мавзун (ритм) табдил меёбад.

§ 117. Задай синтагмаро аз задан фраза бояд фарк кард. Дар зери мафчумн задан фраза задай синтагман охнриин фраза фахми- да мешавад. Фаркн ип зада аз задай синтагмахои дигар дар он аст, кн вай дар шакли задан синтагма зохир шавад хам, ба тамо.ми фра­за мансуб аст ва навъи фразаро муайян карда, вазнфан фразасозй (ё ташкили фраза)-ио адо мекунанд. Задан синтагмахои дигар во­ситан ташкили синтагман алохида буда, ба синтагман худ мансуб мебошад.

Задай синтагма дар еохтмони фраза чои доими дорад, аммо чои задан фраза вобаста ба лахзан нутк ва максади гуфтару гуянда тагьир меёбад. Масалан, синтагман «иешкадамони истсхсолот» дар кадом кисми чумла ки ояд, дар он зада дар хичои охири чузъи дуюм

карор мегирад: 1. Иешкадамони истехсолот//дируз//ба тамошои на-

моншго.ч рафтанд. 2. Днруз//псшкада.чопи исте.чсолот//ба тамошои намоишгзх рафтанд ва гайра. Аммо задан фраза вобаста ба максади гуфтор чояшро тагьир меднхад:

I. Баходур омад.

Я. Баходур омад.

Фарки дигарн задан фраза аз задан синтагма ни аст, ки задан синтагма то дарачае вобаегаи задан фраза мебошад: тагьири чои задай фраза ва ташкили навъхои гуногуии нптоиацняи гуфтор мета­вонад ба ташкили интонациям синтагма ва задан он таъенр вагона т.

Чунон ки кайд шуд, чои задал фраза дар фраза дойми пест. За­дай фраза вобаста ба максади гуяндаву гуфтор, навъхои гуфтор ва тачзияи маънон чояшро тагьир медихад. Бо вучуди ни баъзе коида- хои чойгиршавин онро дар таркиби фраза иишон додан мумкин аст.

Дар фраза х,;>и с. а воли ва амри муайян кардани чои задай фраза кори душвор пест, зеро худи гарзи гуфтор чои онро муайян месо­зад:

1. Шумо аз кор кай омадед?

2. Май аз кор соати шаш омадам.

3. Дари берунро кушоед!

4. Шумо китоби навру ба мин днхед!

Дар гуфтори хабарие, ки ягон калимаи аз чихатн маъно му- химми он ба воситаи задан таъкид чудо мешавад, муайян кардани чои задай фраза ва маркази интонационни чумла низ мушкнл нест, зеро мисли гуфтурхои пурсишн ва амри мяркази маънти фр1заро задан таъкид Муайян мекунад, ки он дар а Я н и замой задай фраза хисоб мешавад:

Бобо бобои пир дорад.

Бобо бобои пир дорад.

Муайян кардани чои задай фраза махз дар фиазахои хабарие душвор аст, кн бо интонация» мукаррари, тартнбн объективнн ка­лима па бе чудо кардани ягон калима гуфта мешавад. Задан фраза дар ни маврид чои ягона надорад. Дар чу,;шн маврид бояд, аз як та- раф, таркиби чумла (хуллас ё тафеилй), аз тарафи дигар. тарзи ифодаи хабархо чуй предикати маптнки ба назар гнрнфта шавад

1. Дар чумлахои хуллас задаро хабарн чумла кабул мекунад, аммо вобаста ба тарзи ифодаи хабар зада ба хичохои гуногуии он меояд:

а) дар хабархои номй зада хамеша ба хичои охири чузъи номй меафтад:

Х.аво софу бегубор. Мнрзо-кахрамони гуштингирй;

б) бандакхои хабарй чои задаро тагьир намгдиханд: Мнрзо ках-

рамонн гуштингирй шуд;

о) хаво софу бегубор аст;

г) дар хабархои с.оддаи феълн зада хамеша дар хичои аввал меояд:

Зимистон гузагат. Бахор омад;

д) да? хабархои таркиби чузъи асосй (.номй ё феъли) заданок мешавад:

Барф тамом шуд.

Борон борида истодааст.

2. Гуфторхои тафеилй бетачзия ё бо тачзияи саитагматикй талаф­фуз мешаванд. Агар фразаи тафеили гачзня шаиад ва хабар еинтаг май алохндаро ташкил дпхад, чои задай фраза дар он мувофнки кон- даи моддаи якум вокеъ мегардад.

Агар чумла тачзии нашавад, задан фраза ба аъзои пеш аз ха­бар омадаи чумла меафтад 1 hi аъзои чумла метавонад мубтадо, пуркунанда ё хол бэшад:

м

1. Эълонро бародари ман хонд.

2. Рахим китоб мсхонаД.

3. Рахим эълонро тез хонд.

Умумап, дар гуфтори тафсилн мухитн пеш аз хабар як навъ холатн кавни фраза мебошад, агар дар фраза о.мнлхои дигари чудо кардани марказй маыюин чумла мавчуд набошад, хар аъзои чумлае. кн пеш аз хабар меояд. задай фразаро кабул мекунад. Дар синтаг- махое, ки дар ин холат истифода мешаванд, зада маъмулан дар чузъи охир меояд. Хичои заданоки фразаро колиби заданокии хамин чузъ муайян мекунад.

Пн кондаро калимахои амсолн тез. зуд. хуб. бисьёр, дур. наздик, дер, бал, дируз, нмруз, барвакт, бевакт, хеле на моиаиди инхо, ки моили ифоданокй мебошанд, нетисно мегардонанд. Ин калимахо дар чумла задаро ба худ мекашанд. Чунончи, мукоиса кунед:

Азиз омад.

Азиз аз сафар омад.

Лзиз аз сафар барвакт омад.

Азиз барвакт аз сафар омад.

Вариакт Азиз аз сафар омад.

3. Дар шакли ннкорни пуфтори хабарй задай фраза ба хисся- чаи инкорн меафтад. Дар ин маврид таркиби чумла ахамияг надо- рад:

1. Рахим китоб намехонад.

2. Рахим китобро тез нахонд.

3. Бориши барф гамом нашуд.

Дар тавснфи иавъхои интонация чор сатхи охаигноки ба назар шрифта шудааст, ки ба воситан ададхои I, 2, 3, I нишои дода ме­шаванд.

1. Сатхи поёнй, кн ба лахни пастгарнин овоз баробар буда, ба сатхи тамомшавни навои чумлаи хабарй рост меояд ва навои томро ннъикос мекунад.

2. Сатхи баланд дарачаи баландтаринн лахни овоз, ки маъ­мулан дар иурсиш истифода мешавад.

3. Сатхи миёнви аввал, ки ба сатхи поёнй наздиктар буда, му- вофнки лахни мнёиан овоз аст.

4. Сатхи миснаи дуюм, ки ба сатхи баланд наздиктар буда. ба- ландшавин лахни овозро дар дохили чумла (навои потамомро) иньи- кос мекунад.

Дар тонограммахо хичои безада ба воситаи аломати/—/, хичои дорой задай кавигар ба воситаи/ -■'—/ ва хичои кавитарин ба воситан /—'—/ нншон дода шудаанд. Дар тонограммахо хатти умумии интона­ция ба таври схематики иишоп дода мешавад.

СИНТАГМА

§ 118. Чараёни нутк ба сели овозхое монанд аст, ки аз вохид­хои гуиогунсохт ва гуногунхачми ба хам алокаманд иборат мебошад. Яке аз вазифахои асосии интонация чудо кардан ва фарк кунонида- ни хамин вохидхост.

65

§ 119. Чараёни нутк пеш аз хама ба вохидхои томи маъноню

5—322

охангй — фразахо чудо мешавад. Муташаккнлни маъноию шаклн фра­за дар он зохир мегардад, ки дорой маънон том, хани муайяни ни тонация иа марназн ягонаи маъно мебошад. Маркази маъно ва ин- тонацияи фразаро унсури аз чихати маъно асосии он муайян месозад. Унс.урхои дигари фраза тобеи хамин унсури асосн мебошанд.

Маркази маъноии фраза дар айни замон маркази интонационни он, нуктаи зохиршавин задан фраза мебошад. Калимае, ки чун мар­кази маъноию янтонацнонн задай фразаро кабул мекунад, дар ак- сар мавридхо бо навои баландтар, ;кувватнокию тамдиди бештар фарк мекунад. Худуди фразахоро танфисхо ва хатти умумии ннто- нания нишон медиханд. Маркази маънову интонадияи фраза чои до- имй надорад. Дар гуфторхон гайриэхсосн маркази маънон чумла бо хабар рост меояд. Дар холатхои дигари гуфторн хабарй (аввал, мо­байн) ва дар навъхои дигари гуфтор (савол, амр) маркази интона- ниунню маъноиро задай таъкид муайян мекунад:

1 Донишчуёп имтихоихояшопро тамом кардана.

2. Салим кай пмад? — Салим дируз омад.

Я. Матнро хонед!

Фразахо мставонанд аз як ё якчанд синтагма иборат шаванд. Вобаста ба ин фразахо ба ду хел: яксинтагмаги (ё содда) ва чанд- синтагмагй (ё мураккаб) чудо мешаванд.

Фразахо вобаста ба алокаю муносибатхон мантикии байни чузь- хояшон ва хатти умумии интонация яктаркиба ва дутаркиба меша­ванд. Хар як фразан мураккаб метавонад яктаркиба ва дутаркиба талаффуз шавад. Тарзи талаффуз па интонанияи яктаркибаю дутар- кибаи фраза ба лахза ва мароми нутк, максади гуянда ва тачзияи маъной вобаста аст.

§ 120. Фраза бо вучуди вохиди томи маънову интонация буданаш тачзияиа.зир аст. Вай ба вохндхои аз худаш хурдтар синтагмах" чудо мешавад. Масалан, фразан Дар хамин асно/.'марди тануманди сафедмуе//ба гаи хамрох шуд ба се синта!ма чудо мешавад.

Тачзияи синтагма аз чудо карданн фразахо фарк мекунад. Дар чудо кардани фразахо мо бо вохидхое сару кор дорем, кн комилан ташаккул ефта, дорой маъною интонация» том мебошанд. Ба ту­файли ин хоснит фразахо хамчун вохндхои танёр истифода мсгарданд ва аз хамдигар чудо мешаванд. Аммо сиитагмахо дар чапаёни нутк— фнкр ва вобаста ба му.\ити нутк, мароми гуянда ва матн пайдо мешаванд. Аз хамин чихат худуди сиитагмахо дар чумла доимию устувор нест ва гуянда метавонад як фразаро ба таври гуногун ба сиитагмахо чудо кунад. Масалан, гуянда метавонад фразан зерннро ин тавр ба сии­тагмахо чудо кунад:

1 Вай//хамеша дар гамн дигарон аст.

2. Вай хамеша.'/дар гамн дигарон асг.

Бо вучуди ноустувории худуди сиитагмахо тачзияи сиитагмахо амрй субъективп нест, зеро гуянда дар чудо кардани сиитагмахо ко­милан озод нест. Вай метавонад вобаста ба мухити нутк фразаро ба таври дилхохи худ ба сиитагмахо чудо кунад, ба шартс ки ин тарзи тачзия муиосибату алокахои маъноию грамматикни калимахоро вай- рон накунад ва хилофи норман забон набошад. Аз хамин сабаб гу­янда чумлаи мазкурро ба таури

«Вай//хамеша дар гамн,'/дигарон аст ё

«Вай//хамеша дар гами//дигарон аст» ва Faiipa ба сиитагмахо чудо карда наметапонад. Дар ин холат яго- нагин маъноию охангин чумла вайрон шуда. дарку фахмншн он муш- кил мегардад.

Дар тачзиян сиитагмахо алокан маъноию грамматикни байни калнма\0 иа интонация» ташкиЛни ин алокахо басо мухим яст. Mav мулан алокаи унсурхои синтагма нисбат бя алокяи синтагмахо ка- витап аст. Табинст, ки худуди синтагма бо нуктаи сусти алока рост меояд, аммо худуди синтагмаро хамешя яз рун дярачан алокамандин калимахо муайян кардан мумкнн негт. Худуди синтагмаро мнели сар­хади фраза танфис муайян мекунад, аммо танфисн синтагма нисбаг бя танфисн фраза кутохтар аст.

§ 121. Тачзияи синтагмавин чарасни нутк, чунон ки зикр шуд, хусусияти лахзаги дошта, ба матн ва максадн гуянда вобаста аст. Аз хамнн сабаб тачзияи синтагма ходнсаи донмй нест. Тарз ва кои- дай тачзияи сингагмагии фразаро дар заминай ягон мятни конкретй муайян кардан мумкин аст. Во вучуди ин баъзе омнлхон умумиеро, кн боисн тачзияи синтагмахо мешаванд, зикр кардан мумкнн аст. Барои мавчудияти тачзияи синтагма омил\ои зерин сабаб шуда ме- тявонанд.

а) Талаффузи дутаркибаи фраза, ки дар он яке аз таркибхо ба- ёни таркиби дигар аст: Ахмад пешкадами гурухи мост; Псшкадами гурухи мо Ахмад аст;

б) Вобаста ба лахзаи нутк зарурати чудо кардани яке аз кали­махои чумла чун унсури аз чихатн маъно мухим: Мурод аз саёхат баргашт; Мурод аз саёхат'/баргашт; Мурод//аз саёхат баргашт,

в) Тафсили чумла бя рохи дохил шудани унсурхои таъкидй, аъзо- хои тафеилдихандаи чумла ва гайра: Саркор омад; Дируз//саркор омад;

г) Мавчудияти баёпияхо, калимаю нборахои туфайлию илова- гн, мухотаб: Мехнаткашоии Точикистон, //байраки мусобикаи социа- листиро баланд бардоред! Умсдам ба шумо, //амакчон.

Баръакси коидахои чудо кардани синтагма воентахои тачзияи синтагма дар забон доимнанд. Онхо халгоми чудо кардяни синтагма Хамчун нншонахои он зо.\ир мешаванд.

§ 122. Синтагма вохидн хурдтарини интонация аст. Тамоми хел- хои асосин гуфгор (хабар, савол, амр) ва навъхои гуногуии онхо дар заминай синтагма ташкил мешаванд. Синтагма як порчаи хаттии интонацияи гуфтор мебошад, ки дорой ягонягин маънои, синтаксигй вя нитонациони мебошад.

Аз чихатн маъно синтагма як порчяи овозни дуруст тачзияшуда буда, камаш як мяфхумн мураккабро ифода мекунад: Дастаи сай-

ёхон//пягохни барвякт//ба рох Даромад.

Табиист, ни вохидн аз чихатн маъно дуруст гачзняшуда аз лнхози грамматика низ муташаккнл мебошад. Чумлан овардашуда ба се еннтагман дорон мат,нон яклухту мустакил чудо шудаает, ки онхо бо с« аъзон чумла (мубтадо, хол ва хабар) мувофикат мекунанд. Аммо дар байни аъзохои чумла ва тачзияи синтагма хамеша мувофакати комил дида намешавад. Масалан, чумлан «Офтоб баромад» яз ду аъзо (сараъзохо) иборат аст, аммо метавонад чун як синтагма та­лаффуз шавад.

§ 123. Мутяшакцилпп фонетикин синтагмаро унсурхои питона ння таъмин ченамоякд. Мухимтарин воситаи фонетикие, ки унсурхои синтагмаро муггахнд менамояд. задай синтагма (ннг. § 113) мебо­шад. Имконияти задай синтагма дар он зохнр мешавад, ки хичои за­даиоки синтагма, кн одатан бо хичои задаиоки охир ё аввали синтаг­ма роет меояд, нисбат ба хамаи хичо\ои дигарн синтагма кавитару барчастатар намоён мегардад.

Нншонан дигарн муташаккилин синтагма ягонагии хатти навои он мебошад. 'Хатти умумни навои синтагмаро муносибатхои маънои ва то дарачяе чои синтагма дар сохтмопн охангии фраза муайян меку­над.

Синтагмахо вобаста ба чояшон дар хатти интонацияи фраза духел мешаванд: а) ибтидой (ё дожили), ки дар кисми болорави хатти нн- тон а ци ян чумла, дар язвал с мобайн истифода. мешавад ва б) нихой, кн дар кисми пастшавй (охири) хагти интонацияи чумла меояд.

Синтагман ибтидой хатти умумни охангн болорав дорад. Ва аз аввали чумла (синтагма) т.-> хичои охири заданоки синтагма тадри­чан боло меранад, аммо фосилаи байни хичохо калон несг. Гохо чунин фосила дида намсшавад па хатти умумни навои синтагма рост буда, дар охир ба боло майл мекунад. Наво дар хичохон заданоки дохили синта!ма низ баланд мсшавад.

Синтагман иихой оханги умумии пастшав дорад. Пяво аз авва ли синтагма тадричан паст мешавад. Хичохои заданок бо лахннокнн худ фарк мекунанд, аммо ин фаркиитй онхо барчаста ва доимй пест. Тобишхои маъной ба навои умумии пастшавй синтагман нихой ме­тавонад тагьироте дохнл кунад. Гагьироти чузъин хагти умумии на­вои синтагмахо ба «.олибхои заданокии чузъхояшои, ба чои задан синтагма ва тобишхои маъпо вобаста мебошад.

Тамдид низ яке аз унсурхои синтагма мебошад. Хичои охири хар як синтагма (дохнлй О нихой) .нисбат ба хичои дигар каши датар таляффуз мешавад ва як навъ танфиси овозиро ба хотир меорад. Дар ни маврид задапокию безадагни ни х.пчо ахамият надорад. Ин китобро//бародараш овард.

Хусусияти дигарн синтагма аз чихати интонация таксимнопази- рии он аст. Вай хурдгарин вохиди интонация мебошад, дар дохили синтагма танфис номумкин аст.

ИНТОНАЦИЯИ ХЬЛ\ОИ АС.ОСИИ ГУФТОРИ ТОЧИКЙ

§ 121 Системен интонацияи забоиро бо ду рох метавон тавснф кард: а) дар асосй тазодхои интонация, яъне мувофики колибхлн охангнокй ва зикри мавридхои истеъмолн онхо, б) дар асосй хелхои фраза, колнбхон синтаксисй ва интонацияи онхо.

Ля нуктаи назари фонетика рохн аввал бя максад мувофиктар аст, зеро бо ип рох чихати соф фонетнкни интонация, хелхои асосни он ва воситахон ташкили онхо равшан иамоиш дода мешавад. Аммо азбаски холо колибхои асосин интонации, мавридхои истеъмол, се­мантика ва тагьироти онхо дар чараёни гуфтор муайян карда нашу- даанд ва умуман интонация мавриди омузиш карар. нагирифтаас.т, бо рохи аввал гянсиф кардани он мушкнл "лет." Дар ни вазъият ро­хи дуюм бехгар аст. Интонацияи забони точнкиро дар заминан колибхои синтаксисй тавсиф карда, ду лахзаи мухимро бояд ба хи­соб гирнфт. Аввал ин ки маъночое, ки категорияхо ва колибхои синтаксиси ифода мекунанд, бо маънохои хелхои асосни интонация хамеша рост нямеоянд. Маънохои интонация ннсбат ба маъно ва му- носибатхои синтаксисй умумитар мебошаид, аз хамин чихат бисьёр маънохо ва муносибатхон синтаксисй (масалан, муноснбату алока хои байни калимахо. аьзои чумла) дар тавсифн интонация акс на- меёбанд. Сонияи. колибхои асосни чумла (фраза) бо хелхои асосни интонация рост иамеоянд. Чумлахои аз чихати еохт гуногун (маса­лан, чумлахои мураккаби тобеъ. пайваст, спадай тафгидй) метаво­нанд интонацияи якхела дошта бошянд ва ё баръакс чумлахои аз чихати таркибн синтаксисй монанд бо интонацияи гуногун талаффуз шапянд.

$ 125. Мубодилян афкор (мухобнря) ба воснтаи се навъи асо­син гуфтор ба амал меояд: я) ба хамсухбат хабаре расоидан; б) аз хамсу'хбят чизеро пурсидаи ва в) хамсухбатро ба ичрои коре водой кардан. Вобаста ба хамин ее навъи гуфтор ва ташкили оханшн онхо се хели асосин интонация фарк карда мешавад: а) хабари, б) саво- лй, в) амрн.

Хар кадоми инхо дороп назъхои гуногун аст. Масалан, гуфторн хабарй метавонад дар шакли накл ё хикоя. ахбор, чавоби пурсиш, номбаркунй. эълон ва кайра зохнр шавад. Хар як хс.ш мачкур дар навбаги'худ навъхои гуногуни услубн дорад: хабар метавонад пар шакли рапорт, арз, ш и коя г, ого.хн, огохии чиддй ва гайра зохнр ша­вад.

Ьаъзач ба туфайли семантика, сохги грамматикй ва интонацияи махсус хитоб низ чуй як хел и чахсусн мухобира чудо карда меша­вад, аммо хитоб дар чараёни мубодилаи афкор аз хел.хои асосй фарк мскулад. Х;:тоб, бешубха категорияи интонация аст, аммо вай ха- меша бо тобишхои маънои таъсириокию эхсосй хамрох мебошад. Аз хамин саиаб хар се навъи асосии гуфтор (хабар, савол ва амр) бо интонацияи хитоб низ вокеъ шуда метавонанд.

ИНТОНАЦИЯМ ХАЬАРЙ

§ 126. Интонанняи хабарй навъхои гуногуни ахбор: хабарй еоф, накл, шикоит, рапорт ва гайрлро дар бар мегнрад. Навъхои гуногуни ахбоп аз чихати сабкшиносии фонетики (фоногтнлистика) фарк ку панд хам. аз чихати ташкнли сохти оханг тобеи интонацияи хабарй мебошанд Хусусиятн хоси хаман назъхои хабар интонацияи том, та- момшавандэ мебошад.

Интонацияи хабарй вобаста ба овозй гуяида (паст ё баланд) метавонад аз сатхи дуюм ё сеюмн оханг cap шавад ва дар тули та­лаффузи фраза ба гагьнротн бешу нам дучор гардад, вале вай ха- меша манлн пастшавн дортат ХаТтИ " камопи интонацияи фразан бо тартиби маъмули калима па бе тобишхои таъсирнокшо эхсосй та- лаффузшула чунин аст: интонация аз сатхи миёна cap шуда, то мар­казй маъно нисбатан хамвор талаффуз мешавад. Дар марказй маъ- ноию охангй унсурхои интонация таквият пайдо мекунанд ва инто­нация ба азч мерасад. Ьаъд аз ин унсурхои интонация тадричан сусг мешаванд ва оханг то сатхи поёнтарин паст шуда, барои ба ву­чуд озарданн гаифис шаронт фарохам меовард (раемн 1). К,исми томарказн ва баьди.марказни интонация хатти мавчдорро мемонат, кн дар он манчхо хнчохои заданокро далолат мекунанд: назо бо пав бат дар хичохои заданок баланд ва дар хнчохои безада паст меша­вад. Дар ин маврид навою кувва мгтавонанд хамдигарро такмил днханд: хар чо ки наво наст аст, кувва таквият пайдо мекунад ва баръакс. Чунин хус.усият бештар барои кисми томарказни фраза хос аст. Дар кисми баъдимаркази дар сурати мавчуд будани якчанд ка­лима интонацияи умумии пастшавии чумла задай калимаро м|>тоби- ки худ месозад.

4
г	^
1

Расмн 1. Интонограимахон чумлахои Пойо окал Бахор гузашт.