§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-

хон ннсбат ба у кушодатар ва иисбат ба а танггар мешавад. Забои бардошта шуда, нуги он кафо рафтч, кисми марказаш нуктаи ба- ландтарнпро ишгол .менамояд. Лаб.чо гирд шуда, ба пеш харакат мекунанд, вале дойра ва дарачаи Са пеш харакат кардани онхо нне­бат ба у камтар, аз о бештар аст. Ьолиштак.чои лабхо каме ба берун майл мекунанд. Садоноки у аз чих.ати сифат садоноки устувор аст, аз хамин ру, иисбат ба садонокхои днгар камтар тагьир меёбад. Да­рачаи истифодаи у дар забони точикй нисбатан махдуд аст. Дар а ввали кал имя хон аслан точикй истеъмол намешавад. иале дар мо бани ва охнри калима омада метавонад: рузй, абру, куза.

Фонемам а садоноки гайрилабии дарачаи бардошти поён ва ка­тори омехта мебошад. Дар тавлндн он дахои иисбат ба тавлиди ха- маи садонокхои дигари забони точикй кушодатар буда, нуги забон дар паси решахон дандонхон поён карор мегнрад. Дар ин маврид кисми пеши забон харчанд ба тарафн ком бардошта шавад хам, бн­иобар кушодагии да чон ба он намерасад.

Садоноки а дар чараёни нутк ба тагьироти сифатию микдори дучор мегардад ва тобншхон гуногун пайдо мекунад. Тобнши аеосин ин фонема дар манридхои зерин ба назар мерасад: а) дар хичои за данок (ба шарте ки хамсадохон забончагй хамсой набошанд): cap. бар, дар; б) дар мавриди сохтани хичо дар ало.чидаги: ба-а-даб, а-ро-ба, мат-ба-а.

Аз руи аломати катор тобнши ба кафо моили садоноки а дар чамнишинн бо хамсадохон забончагй воке/ь мешавад. Таъсири ин хамсадохо дар хичои заданок низ мушохида мегардад: ханда, к.ад, гарк. Тобнши ба пеш майл доштан а дар хамиишнпй ба садонокхои э Da и (с-и вахдат, с-и ишорату бандаки изофй) ва хамсадои й пай­до мешавад: хонаи дуст, хонае, ки... Дар ин маврид садоноки а мс тавонад аз руи дарачаи бардошт хам тагьир ёбад. Вай гохо тобиши бисьёр чанг гирнфга, дарачаи аз поёп бологарро ишгол мекунад.

Садоноки а дар хичои кушоди безада сахт ихтиеор шуда, ба фонемаи и наздик мегардад Ин холат гочо боиси чамдигарро иваз кардани ин фонемзхо мешавад: замис.тон//зимистон, бародар;'/биро- дар ва гайра. Ин фонема дар чойхои гуногуни калима озодона исти­фода мешавад: абр, бадан, баадаб, хона.

§ 00. Садонокхои катори кафо. Фонемаи у садоноки катори к,а- фон моили пеш, лабн, дарачаи бардошти боло мебошад. Дар тавли­ди он дахон нисбат ба у камтар кушода шуда болиштакхон лабхо ба берун поил мешазанд. забои ба кафо майл мекунад. Вобаста ба ходиеаи сонй садоноки у метавонад тобншхон ба неш ё кафо моил дошта бошад. Аз чихатн дарачаи бардошт садоноки у ба и баробар аст. Пай ба гурухи танги садонокхои бардоштн боло дохнл мешавад.

Садоноки у низ дар чараёни нутк ба тапшрот дучор мегардад. Дар холатн задапокй вай аз чихати катор тагьир ёфта, кам ё беги ба кафо ва ё пеш майл менамояд.

Тобншхон гуногуни у дар му.чити заданоку безада дар се холат пайдо мешавад: а) дар хичои задапокй баста ва кушода: гул, дуд, буд, худ, чоду, базу; б) дар чам.нншичй бо чамаи хамсадохо, (ба чуз ж, ш, ч, ч, г, х, к): суд, руд, дуд, forty, зону, каду; d) дар хичои ав- валн калима, ки садоноки у алохида хичо месозад: у-ка, у-сул, у-коб, у-фук. Тобнши ба кафо моили у дар шафати хамсадохон забончагй пайдо мешавад: кудо, кум, Fy.i, губор, гурбат, хурмо, хулк. Дар ин маврид тавлиди у иисбат ба тавлиди тобншхон дигараш кафотар аст.

33

Дар хамнишипи бо хамсадохон ж, ш, ч, ч ва й фонемаи у барь- акси тобиши боло моили пеш дорад: шртур, шуга шучоъ чувол, чудо, чумла. Ин овоз низ бештар аз хама дар хичои кушоди безада сифатан тагьир меёбад. Вай дар ин холат (махеусан, баъд аз хамсадохон бечаранг) метавонад то ба дарачаи аз талаффуз аф тндан ихтиеор шавад: шутур, чидо, шумо ва амсоли нп.чо.

3-3j2

Дар сабки возехи гуфтор фоиемаи у хусусиятчои худро барка- pop мекунад. Ин фонема дар хамаи холатхо аввал, мобайн ва охн- рн калима истифода мешавад: устухои, бугй, каду.

Фоиемаи о садоноки каторн кафон моили пеш. дарачаи бярдоштч миёна ва лабист. Дар тавлиди ни опоз вазьн дахон нисбат ба у ва у фарохтар, вале нисбат ба а тангтар аст. Забон бо чоги поён ба хафо кашнда шуда, нуга он як дарача аз бехи дандопхои поён дур меша­вад. Лабхо гнрд гашта. ба пеш харакат мекунанд; допраи онхо дар ин вакт нисбат ба у ва у васе/ьтар, вале дарачаи монлиашон ба пеш назар ба у ва у камтар мебошад. Волнштакхон лаб.\о дар гашкили о ка- ме ба берун майл мекунанд. Ин овоз аз садонокхон устувор ба шу- мор рафта, ба тагьнрот кам дучор мешавад.

Вобаста ба хампишинй бо хамсадохо садоноки о ду тобиш пайдо мекунад: тобиши моили нош ва тобнши моили кафо. Ходнсаи аввали дяр чамсоягй бо хамсадохои лабню иешиэабонй (боло, пода, модар, до­дав), х.одисяи сони дар хамнишиии бо хамсадохои забончагй ва халкй (кок, гор, .хок) пайдо мешавад. Дар ин лол тавлиди фонеман о кафо- тар аст. Тобиши ннсбатаи танги о дар хнчои безада ба амал меояд: бо-бо, о-бй, до-дар, по-да.

Дар хичохои баста ,ва кушодае, ки бо хамса до cap мешаванд, са­доноки о тобишн кушодатяр доряд: до-дар, до-ру, бод-боп, тобдор. Фаркхои знкршуда барои о чандон ахамиятнок нестанд, Хусусияти барчастаи ин фонема устувории сифятию микдории он аст: вай дар хама холатхо дароз ва равшан талаффуз мешавад. Дои садоноки о дар калима сзод аст: ободи, бобо ва г.

ХАМСАДОХО

§ 61. Хамсадохои зичи шавшувдор. Фонемахои б ва п хамсадо­хои лабулабня зичи тяркандя, шавшувдор вя гайридимогй мебошанд. Онхо дар натичаи ба лаби боло расидани ляби поён сохта мешалянд: лаби носи то ба сатхи дандопхои боло ба тарафи лаби боло, к.ч бя иоён мефурояд, бардошта шуда ба он мерасад. Нуктаи расиши лабчо болиштакхои лабхоро мепушонад ва дар байни лабхо сурохй днда на- мешавад. Фишурдагин лабхо хангомн сохта шудаии п нисбат ба б бештар аст ва аз нн ру дар тавлидн п нуктаи расиши узвхо пурратару кавитар мебошад. Дараёни хаьо дар пеши дахон ба монеаи лабхо дучор шуда, баробарн аз хам чудо шудани онхо бошнддат аз дахон хорнч мешавад Чунин холат дар сохта шудани хамеадои п гохо бо.:- си пайдошавии дами иловаги мешавад.

Дар ташкили фонемахои б ва п забон дар чои худаш мехобад, забонча рохи хаворо ба холигии бинй мебяндад. Садопардахо дар тавлиди б меларзанд, вале хангоми сохта шудани и кор намекунанд. Фонеман б хамеадои чарангдор будя, п бечаранг яст. Хамеадои б си- фати чарангпокии худро бештар дар аввали калима, дар мобайнл садонокхо ва дар хамнншинй бо хамсадохои чарапгдору сопорй нигоч медорад, вале дар охирн калима ва дар хампишинй бо бсчарапгхо чарангнокии худро аз даст медиханд ва ба чуфти бсчарапгн худ бадал мешавад: бобо, абр, шайбе, вале, хоб [хоп], боб [боп] кардан, обкаш [опкаш].

Хамеадои п дар аввалу охир ва мобайнн калима омада метаво- над. Ван дар якеярн мявридхо енфати бечарангии худро нигох медо­рад. Танхо дар хамнншинй бо хямсадохо.4 чарангдор дар дохили ка­лима ва дар заелгохн морфемяхо четявоняд кнгмян ё комилан чя- рангнок шавад: чапгард [чабгард], чопгар [чобгяр!

Фонемахои д ва т хамсадохои шавшувдори пешизабони.и зичи таркандан гайриднмогй мебошанд. Онхо ба восутаи нуги забон ва дандонхои боло сохта мешаванд. Нуги забон ба боло бардошта ме­шавад, рун он ба пустан дохилии дандонхои боло мерасад ва дами хаиоро мебандад. Аз хамки чихат хамсадохои д ва т нугнзабонн мс бошанд. Нуктан расиш мнлкхоро ннз мепушопад. Баробари аз хам чудо шуданн ин узвхо чараённ хаоо бо фишзр аз дачон хо?.нч мсша­вад. Дар натичаи бардошта шуданн нуги забои дар кисми мобайнн он нк чукурни злпмонанд ба вучуд меояд. Руи ду тарафи ;-.сши забон низ ба мнлкхон гайримарказии дандоихои пеш мерасад, пале ин ра- сиши онхо чандон к.авн нсст (зеро кувваи асосй ба нуг.ч забон райо­на шудаасг). Узвхо дар тазлиди т нисбат ба б бо кувваи зиёдтар ба хам мерасанд ва аз якдигар чудо мешаванд, ки ин холат боиси пай- доиши тобиши таркишноки фонемаи т мешавад.

Дар тавлиди д на т лабхо озоданд. Зябончя рохи чаряёни хаворо ба холигии бинй мебандад. Дар сохтанн фонемаи д садопардахо ба таври мураттаб харакат мекунанд, пале дар таплидн т нштирок надо- ранд. Хамсадон д чарангдор ва т бечаранг мебошад.

Фонемаи т дар аввал, мобайн ва охири калима меояд ва сифати худро ннгох медорад: тор. дуюр, кат. Бай танхо пеш аз хамсадохои чарангдор метавонад чарангнок шавад. Фонемаи д дар аввали кали­ма, дар бапнн ду садонок пеш аз хамсадохои чарангноку сонори сифати худро ннгох медорад, вяле дар охири калима вя пеш аз хам- садохон бечаранг метявоняд чярянгнокин худро гум куняд: калил,|ка- лит], бадтар [баттар( вя гайря.

Фоиемахои г ва к хамсадохои шавшувдорн бехизабонин зичи тар­канда мебошаид. Дар тавлиди онхо бехи забои ба кисми кафои ко­ми сахт мерасад ва шавшуви ба ин фонемахо хосро ба вучуд меорад.

Хангоми хамоиши ин ду узз бехи забон тамоми сагхи мобайн ва жнсм'1 кафои коми сактро дарбар гирад хам, нуктан асосие. ки ба он бехи забон мерасад, кисми охирини коми сахт аст. Кисми кафои забои хангоми расиш шакли гунбадро мегнрад, ки куллаи он ба кис­ми ру ба руи ком мерасад. Кисми неши забои хамвор ш\да, андакс ба пеш майл мекунад.

Дар сохтанн овозк к узвхо нисбат ба г шиддагноктар ва пуркув- наттар мегардянд Аз хамин ру. к гаркиши кавитар ва тобиши дам и дорад. Дяр тяилиди г ва к забоича рохи хаворо ба холигии бинй мс баидад. Фоиемахои г на к хамсадохои гайридимони мебошаид.

Дар сохтанн хамсадои г баръакси к, садопардахо нштирок меку­нанд. Фонемаи г хамсадон чарангдор ва к бечаранг аст.

Хамсадои к дар аввал, мобайн ва охири калима истифода шуда, бечарангии худро нигох медорад. Танхо пеш аз хамсадохои чаранг­дор метавонад, тобиши чарангнок пайдо кунад: чокдуз [чогдуз], ток- зор [тогзор].

Доиран истеъмоли г махдудтар мебошад. Вай дар аввал ва мо­байнн калима, дар бапнн садоиокхо ва дар хамооягн бо хамсадохои ха мчи ней худ — чарангдорхо ва хамсадохои сонори чарангнок аст, вале дар охири калима ва пеш аз хамсадохои бечаранг чарянгиокн- ашро гум кярда метавонад: дугтарош [дуктарош]. тагшни |такшин].

Фонемаи к хамсадон шашцувдори зичи тарканда буда, дар нати чая ба кисми охири забои расидани забончя сохта мешавад. \апгомн ба вучуд омадани ин фонема мнкдори знёди хаво, ки аз холигии бинй рохи баромадан надорад (ин рохро пардачял ком мебандад), чамъ мешавад на баробари аз хамдигар чудо шуданн узвхо бо фишорн зиёд хорич мегардад, вале хосияти таркандагин ли фонема пнебат ба фо­иемахои дигар (масалан, п, т) сусттар аст.

Дар тавлиди фонемаи к лабхо ва садопардахо иштнрок намеку- нанд. Хамсадон мазкур бечаранг аст ва чуфт.и чарангдор надорад. Фонеман к дар авиал, мобайн па охири калима истифода мешавад, вале, бинобар суетни нуктаи расишаш моил-и тагьнрьёбист на дар нут­ки богуръат метавонад Са хамсадои роки х табдил шавад: ва«,т |вахт), максад [махсад], таксим [тахенм].

§ G2. Фонеман ь хамсадои халкии шавшувдорн зичи тарканда

ял

аст. Монеа дар тавлиди ин Хамеадо ба оосита.ч расидани депорауп хал к, ба якдигар хоеил мешавад. Фонемаи ь бечарапг аст Х'авон ал шуш ояпда дар талаффузи он ба мопсаи халк бархурда, шаншуви хо- си ни хамсадоро хос.нл мекунад. Вехи забо;! ба акиб майл мекунад. Рохи нешн холигни дахои кушода. аммо он ба тарафн холигни бинй баста буда, лабхо амал намекупалд. Фонемаи ъ хамсадои гайрндимо- гист.

Дар тавлиди ъ хамонш биеьир сует буда. фавран сурат мегнрад. Лз хамин чнхат дар баъзс манридхо дар авнали калима, иеш аз садонокхо (идя, умр, арз), дар байни ду садоиок (муаллнм, саодаг) ъ меафтад, вале дар лахзахои зарурй бар-карор шуда метавонад. Хамсадои ъ дар холат.чои дигар: дар мобайн нас аз еадонокхову хам садохо ва дар охири калима хамчунин мустакилняти худро нигох медорад: баъд, саъба, шамъ, навъ, чамъ, моеь ва гайра.

Э з о х: Фонемаи ъ ас.,тан хамсадои ицтибосист. Ин овоз ба забо­ни точикй бо калнма.хон арабй дохил шудааст. Дар давоми аср\о ин оаоз дар таркиби калимахои apa6ii дар забони точикй истеъмол шуда, ху- с.усиятхои аслии худро аз даст додааст. Вай дар талаффузи точи­кй бо хамсадои дигари иктибосн (^?хамза) як шуда, хуеуенигхон нави фонетики пайдо кардааст ва ба яке. аз унсурхои системам фоно логияи точикй табдил ефгааст. Аз хамин сабаб ин овоз на танхо дар таркиби калимахои аз забони арабй иктибосшуда, балки дар калима­хои аслан точикй (муъбад) низ дучор меояд.

Фонемахои ч ва ч хамсадохон шавшувдори пешизабонин зичя рахнадор (ё аффрнкатахо) буда, дар натичаи ба милкхои дандонхон боло (ё кисми пешн коми сахт) расидани кисми пеши забон сохта мешаванд. Ин хамсадохо хамсадохон руизабоий мебошанд. Дар тав­лиди онхо кисми неши забон бардошта шуда, ба кисми ба коми сахг наздикн мнлкхо мерасад. Хамоиши ду узви мязцур дар кисми гун- бадим байни милкхо ва коми caxi сурат мегнрад. Ду па\луи пеши забон хам ба хамин кисми милкхои чап ва рост мерасанд вале нуги забон мутахаррнктару шиддатнок1ар аст. Пуги забои ба мнлкхо на- мерасад ва ба поён моил аст, танхо кисми кафон рун нуги забон дар якчоягй бо кому милкхо монеаро бо вучуд мсорад. Майдан и умумин нуктаи хамонш нисбатан калон мебошад. Вай аз милкхо cap мешавад. ва кисми калони пеш коми сахтро дар бар мегирад.

Узвхои овозеоз баробари ба хам расидан ва ба вучуд овардапч монеа мнелн хамсадохон тарканда якбора бо таркиш аз хам чудо нашуда, баъдн ба хам расидан ох,иста ва тадричан аз хамднгар дур мегарданд.

Дар тавлндн ни хамсадохо лабхо иштирок намекунанд. Рохи чараёни хаво ба тарафн холштш били баетааст. Овозхон ч ва ч хам­садохон гайрялаби ва гайридимош мебошанд.

Хамсадои ч бо .иштироки садопардахо сохта мешавад, чарангнок аст. Дар тавлиди ч садопардахо иштирок намекунанд, вай бечарапг аст.

Фонемам ч дар хама шароитн фонетики истифода мешавад ва сифат.и бечарангми худро хамеша нигох медорад: чор, ночор. печ.

Чарангноким фонемаи ч дар аввали калима, дар байни ду садо- ноку пеш аз хамсадохон чарангдор, пеш аз хамсадохон сонорй ва пае аз онхо барчасгатар зохни мешавад. Дар охири калима на пеш аз хамсадохон бечарапг ба туфайли шавшуви зиёд ч чараигнокни худро кисман ё иурра гум мекунад: нанч [нанч], хеч [хеч], ранч [ранч| ва гайра.

§ 63. Сонорихо. Фонемаи м хамсадои сонорин лабулабин зичи димогй буда, бо хамсадохон б ва п хамузв мебошад. Ин хамеадо ба во­ситан харду лаб сохта мешавад. Дар тавлиди м лаби поён бардошта мешавад ва лаби боло ба нстнкбол.и он меояд. Онхо дар сатхи дан дон хой боло ба воситаи болиштакхом дохили ба хамдигар мерасанд. 30

Дар ин маорид пардачаи ком фавран поён фуромада, як кисми ча­раёни хаворо ба ковокии бипй мефиристад. Ин холат боиси пайдонши тобиши димогии м мегардад, ки ба туфайли он аз фонемахон хам- махраци худ б ва п фарк мекунад.

Хангоми сохта шудани м садопардахо ба тазр мурагтаб мсларзаид ва лаппкшхои дазраги хоеил мекунанд. Фонемаи м хамсадои лах- ниет. Фонемам м дар аввал, мобайн ва охири калима омада, сифатн худро пурра нигох медорад: май, хамир, бом.

Фонемаи н хамсадои сонории нешизабонли зичи димогист. Вай мисли фонемахон хаммахрачи худ (дват)ба воситаи нуги забон ва дан­донхои боло сохта мешавад. Монеаи хамсадои н дар натичаи бя пус­тая дохилин дандонхои марказии исш раендапи рун нуги яабон ба гучуд меояд. Хамсадои и овозн димогист, зеро хангоми тявлиди он гардачаи ком фуроварда мешавад ва po.vi хаворо ба холигии дахон шрифта, як кисми онро ба холигии бинн мефирнстад. Аз хамин глбаб фонемаи н мисли м ду монеа дорад: дахонн — дар резонатора дахон ва димоги—дар ковокии бипи Аз сабаби ду кием шудани ха­во фишопи он дяр хар ду монеа камтяру оусттар аст. Дар сохта шу­дани н садопардахо харакати даирагй ва мураттаби худро анчом ме- диханд. Н ннз фоиемян сонорист.

Хамсадои н дар авзал, мобайн ва охири калима меояд ва сифат.ч худро нигох медорад: ном. анор, мои. Вай тянхо пеш аз хамсадон зи­чи бехизабонпч г тобиши пасизабони пайдо карда метавонад, вале и и тобнш туфайли аст Дар ин холат истифодаи варианта пешчза- боннн он низ лмкоппазир яст. Масалан, калимахои ранг, чанг ва ан- гурро хам бо [и] и нуги забонй ва хам (>] и забончагй талаффуз кар­дан мумкин аст.

§ 64. Хамсадохои роги шавшувлор. Фонемахон в ва ф хамсадо­хои pop,и лабудандонин шавшувдор мебошянд Хянгоми сохта шудани онхо лаби поён, ба тарафи дандонхои боло бардошта мешавад ва ба воситаи тарафи даруни болиштаки худ ба пустаи берунни нуги дян- донхои боло мерасад, вале дар айпи замой лаби боло хам як дяряча бардошта мешавад ва дар байни лаби ноёну боло роге пайдо мегар- дяд, ки онро дидян мумкин аст. Расиши лаби поён ба дандонхои боло бя дарачае. суету камкуиваг аст, ки чараёни хаво аз пухтян рас.чш ба осонн хорнч мешавад.

Забон дяр сохтанн фонемахон в ва ф иштирок памекунад Пяр- дачан ком рохи чараёни хаворо ба холигии бипи мебандад. Ф ва в хамсадохои гяйридимогианд.

Дар тавлнди r садопардахо ба таври мунтазам амал мекунанд, вале дар сохтани ф онхо иштирок намскунанд. Хамсадои в чарангдор буда, ф бечарапг аст,

Фонемаи ф дар аввал, мобайн вя охири калима .'истифода шуда, хусусияти бсчарапгин худро нигох медорад: фардо, афсона, каф.

Фонемаи в хам дяр хамаи холатхо мушохида мешавад, вале баръакси хамсадохои чарангдори дигар ба лахнноки бешгар моил яст. Вай дар авзали калима чун хамсадои шавшувии чарангнок зохир шавад. дар холатхои дигар ба хамсадохои сонори шабохат пайдо мекунад. Ин хусусияти хамсадои в дар мавридхои зерни зохир мегардад: я) пеш аз хамсадои бечарапг ва дар охири калима: новча, хаиф савсан. новтарош. нав, чав, дав ва гайра; б) дар байни ду садонок: хаво, савол, бовар: в) дар охирн калима, пас аз садоноки о фонемаи и тобиши ллбулябй (\vj пайдо мекунад: юв [row], нов [howJ, дов [доте]. Дар байнн садонокхои лабии и, у, у ин хусусияти фонемаи в ряв- шантар зохир мешавад: гувох [iy\vo.\], гуворо [rywopo].

Фонемахон з ва с хамсадохои пешнзабоннн шавшувдори рог ме- бошанд. Дяр тявлиди онхо пешизабоп ба тарафи дандонхои боло бардо­шта мешавад. Монеае, кн хоси ин хамсадохосг, ба воситан наздик шудани рул нуги забон ба мнлкхои дандонхои боло ба вучуд меояд.

Лз химии сябяб ин хамоадохоро рунзябонй (дорсали) меноманд Дар талаффузи овозхон мазкур рун ду гарафи неши забои ба милк хои дандонхои мукобил ннсбаг ба нуги забои наздиктару кашидатар мешавад Дар натича аз нуги забон як новачаи ба берун рохдошта бя вучуд мссмд, ки чараённ хаво ба воеитаи он аз дахон хорич ме­шавад. Аммо хаво кабл яз хорич шудан ба девори дохллни дандон хон боло бармсху рад ва фи шор и он сует мешавад.

Бинобар он ки забон дар тавлиди с фишурдатяр аст, ба дан донхо (с ком) чафстар мешавад. нончаи с нисбат бя з тангтар буда, нуктаи хамоиши забон ба ком дар тавлиди он нисбат ба з калонга;) мебошад.

Дав тавлиди з ва с лабхо иштирок намекунанд. Пардачаи ком рохи хаворо ба резонаторн бинй мебандат.. Дар тавлиди з садоиарда хо ба ларза медяроянд, вале дар тавлиди с онх,о лапиншхои мудав- варро бя <вучуд нямеоранд. Хамеадои з чарангдор, с бечаранг аст. Фонеман с дяр аввал, мобайн ва охири калима истифода мешавад a.i бечарангин худро ннгох медорад: cap, сара, шаст, бастан. Хамеадои з дар аввал, мобайн (дар байни садонокхо) па пеш аз хамсадохои ча­рангдор чарангдор буда, вале дар охири калима ва дар мобайн (пеш аз бечярангхо) чарангнокин худро кием я и ё пурра гум мекунад: соз [сос¹ кардан, бозкунанда [боскунанда].

Фопемахон ж ва ш хамсадохои пешизабонии роги думахрачаи шавшувдор мебошанд. Хангоми тавлиди онхо кисми пешн забои ба таряфн коми сахт бардошта меянавад .ва ду тарафн пеши забои ба та- рафхон чап вя рости пеши ком мерасад. Нуги забон бя милкхо.т дандонхои пешн боло нязднк шуда, аммо ба онхо на мерасад Нуги забон кашида шавад хам, шнддатнокии аеосй дар нуктаи расиши рун ду нахлуи пеши забои чамъ мешавад. Хамсадохои ж ва ш фонемахои рунзябонй мебошанд. Бардошта шудан ва ба милкхои дандонхои боло ра-ендани ду пахл|уи забои ва озод буданн нуги забон боиси пайдои- ши новчае мешавад, кн гузаргохи чаряённ хаво хисоб меёбад. Кисми пешн ин новча мисли новчаи з вя с пахни наздик ба хамвора ясг, вяле сурохии нуги забон дар тавлиди ж ва ш нисбат Оа сурохин з вз с калонга р мебошад. Махрачн гавлиди ж ва ш аз мяркязи сохтя шу­дани хамсадохои з ва с кяфогар аст. Махрачи дуюми ин хамсадохо дар мобайни забои пайдо мешавад. Ин кисми забон бя коми сахг наздик шуда, монеаи изофиеро ба вучуд меорад, ки боисн шавшувн «ловагии hi вя ж мегардад. Хамеадои ш бо чувваи пештари узвхои овозеоз ташкнл мешавад ва ба хамнн сабяб рогни он нисбат ба ж тангтар аст.

Дар тавлиди ж на ш лабхо иштирок надораид. Пардачаи ком бардошта мешавад ва хаво ба холигии димор намеравад

Дяр сохта шудани хамеадои ж садопардахо мунтазам харакаг мекунанд, вале хамеадои ш бе нштироки онхо с\^-рат мегнрад. Фоне­ман ж чарангдор ша хамеадои hi бечаранг аст. Хамеадои ш дар ав­рал, мобайн ва охири калимя истифода мешавад: шоха, душоха, ошно. мош. Доиран иоифодан фонеман ж танг аст Ин фонема аксар бл фонеман ч иваз мешавад: жола/Учола, мижя//мнча, каждум//кач- дум/.

Фонемахои f ва х хамсадохои роги забончагй мебошанд. Онхо ба воентаи наздик шудани забонча бя кисми охнрннн руи забон сохта мешаванд. Дар ин маврид узви гайрифаъол — нундаи забо;! охиста ба истикболн забонча бардошта мешавад. Ба хам наздик шу­дани ин ду узв боисн тангшавии рохи гузлри хаво мегардад. Дар ин маврид фишорн чараённ хаво куават гирифта, забончаро ба ларза медарорад, ки дар натича овозй хоенлшуда дар шунид тобиши хиррй пайдо мекунад. Дар талаффузи г вя х лабхо иштирок намекунанд. Рохи чараёни хаво ба холигии бинй баста мешавад. Хамсадохои р вл x ганриднчогнанд. Дар тавлиди f садопардахо кор мекунанд, вале

дар сохтанн х опчо ояоданд. Фонемаи г чарангдор Ra х бечаранг асг.

Фонеман х дар аввал, мобайн ва охири калима истифода меша­вад ва сифати бечарангни худро иигох медорад.

Доираи истоъмоли хамсадои г махдудтар аст. Вай дар аввалу мобайнн калима сифати аслии худро ннгох медорад, аммо дар охи­ри калима иа пеш аз хамсадохои бечаранг тобиши бечарангй панде мекунад: доксуз [дохсуз], члрогсу.ч [чарохсуз]. Фонемаи f чарангдор ва х бечаранг аст.

Фонеман х хамсадои pont халкнн бечаранг мебошад. Вай дар холигии халк ба воситан наздикшявин деворахон он сохта мешавад. Хамсадои х нисбат ба хамаи хамсадохои дигар имкоиипти бештари чарангнокшавй дорад. зеро дар тавлиди он рохи чараёни хаво боз аст. узвхои овозеоз кашнда шуда, хаво аз байни опхо ба осонй мегу- зарад па чуй дачи еабуке, ки бо шавшуви каме хамрох аст, шунида мсшавад. Дар тавлиди х пешн резонаторн дахон боз буда, лабхо нштирок надоранд. Ьа туфайли ба к.афо кашнда шуданн халк чогп иоён ба поё.и ва андаке ба кафо кашида мешавад ва дар натича ре­зонаторн дахон кушодатар ва холигии халк танг мегардад.

Дар сохта шуданн х Хаво рохи ба холигии днмог рафтан надо­рад. Ин фонема бечаранг ва райрнднморн буда, доираи истеъмолаш махдуд на худаш ноустувор аст. Ноустуворни он дар охири калима, махсусан, дар нутки бошитоб бештар мушохнда мешавад. Дар ни холат х монлн афтндач аст: мох [мо]. Шарифмох [Шарифмо], Солех [Соле] ё [Соли].

§ 65. Сопорихо. Фонеман л хамсадои сонории пешизабонин роки гайриднмогпст. Дар тавлиди л руи пеши забои ва милкхои дандонхои Соло нштирок мекунанд. Руи пеши забон ба пустаи дохили дандон­хои пешн боло мерасад па пеши забон як кисми решахои дандонхою милкхоро то сархади пеши коми сахт мепушонад. вале нуктаи чамои- ши узвхо дар кисми ба бехи даидонхо наздик ба амал меояд. Вехи ja6on ба пеш майл мекунад ва дар кисми акнб як сатхи завраншакл пайдо мешавад. Чараёни хаво ба монеаи пеши забон бархурда, ба воситан ду тарафи забон аз дахон берун мешавад. Хамин ду монеа, яъне знчни пеши забон бо дандонхо (ва милкхои онхо) ва кушода- гии ду пахлуи заЛонро ба назар шрифта, хамсадои л-ро гохо «хамса­дои пахлуй» меиоманд.

Хамсадон л гайридимогист, зеро дар тавлиди он рохи хаво ба холигии бинй баста мешавад. Садопардахо кор мекунанд. Харакати муратгаби онхо дар тамоми давран талаффузи л ва дар хаман хо- латхо; аввал, мобайн па охири калима мушохнда мешавад: лолл, мол, малол. Фонемаи л хамсадон гонорист.

Фонемаи й хамсадои сонории байннзабонни роги гайридимогй мебошад. Монеаи ба фонемаи й хос дар натичаи ба тарафи кисми гумбадни коми сахт бардошта шуданн мобайни забон ба вучуд мео­яд. Баробари бардошта шуданн мобайнн забон нуги он ба поён майл мекунад. Дар натича ду тапгй: тангии мобайни забону ком па таи- гни кисми пеши дахон ба вучуд меояд, вале барои й тангии якум асосист. Кундаи забон ба поён кашида мешавад ва ин боиси ба вучуд омадани гунбаде дар кисми марказин забон мегардад. Чараё­ни хаво аз ин гунбяд гузашта, шавшуви хоси й-ро хосил мекунад. Пеши холигии дахон боя асг, лабхо холатн мукаррариро ншгол ме­кунанд. Рохи х.ано ба холигии бини баста мешавад. Садопардахо ба таври мураттаб дар х.аракатанд. Хамсадои й дар хамаи холатхо ху- суснятхои фопетикии худро иигох медорад: ёрй, сайр, най.

Фонемаи р хамсадон сонории пешизабонин ларзони гайридимо­гист. Хангоми тавлиди он кисми пеши забол ба тарафи милкхои пеши боло бардошта мсшавад Дар чараёни ларзнш нули забон ба милк­хои дандонхои пеши боло гох мерасад ва гох наздик мешавад, ки дар натича як силсилаи ларэишхан нборат аз табдили зичу рог пайдо кешявад. Баробарн бардошта шудани пеши забои мобайни оп лиз боло чешаоад па хачми холигии дахонро таиг мекунад. Хангоми тавлиди р пеши холигии дахон кушода буда, лабхо дар холати му- каррарй менетанд. Пардачаи ком бардоила мешавад ва рохи \авон аз туш ояндаро ба суи холигии бинп мебяндяд. Садопардахо ба кор даромада, ба таври мурагтаб мсларзанд. Л я хне, ки онхо хоеил ме­кунанд, шавшув дорад, вале ин шавшув сифати р ро тагьнр намедн- хад.

ФОНЕМАХО ДАР ЧАРАЁНИ НУГК

§ 66. Нутки овозй бя шакли хатнаш кам шабохат дорад. Да раёин нутк аз силсилаи овоэхои алохидаи паси хам талаффузшаваи- да иборат нест, ки мо дар мавриди дилхох дар он як овозро ба ово зн дпгар иваз карла тавонем. Узвхои гуфтугуп мо дар чараённ нутк овозхон аз лихози махрачу тавлид гу-ногунро месозанд ва онхо на- метявонянд. ки дар як лахза гох як холат, гох холати лигарро бн- гиранд. Нутк тобеи копупи еарфакори иа еабуки мебошад. Узвхои нутк мувофикн хамнн усул амал карда, дар як харакати худ як овозро сох­та, бавои тавлиди як ё чанд овозй -навбатй шароит фарохам меова- ранд. Табинсг, кн дар чуннн тарзи кори узвчо овозхои хамнишину хамсоя бе такьнр нямемонанд}

Аз хамнн сабаб тагьирн фонемахо дар чараёни нутк як конунн маъ- мулии сохти овозй забон аст, ки онро системаи фонетикин забои идо- ра мекунад. Низоми фонологи алокамандона бо хамнн копун доиран тагьири фонемахо вя худудн зухури гобишхон онхоро муайян менамо­яд., Фонема дар чараёни нутк бо таъсири омилхон гуногуп хеле тагь­нр ефта, тобншхон зиеде пайдо карда метявонад, вале он дар баро­барн ин мустакилияти фонемагии худро нигох дошта, аз фонема­хои дигар фарк мекунад.")

$ 67 Тагьири овозхо дар чараёни нутк дар асосн конунхои фо­нетикин мутобикат ва табднл сурат мегирад

Мутобикати овозхо яке аз сабабхри асосин найдоиши тобишхои фонема мебошад. Гобишхон фонема (тобишхои хамнншинй ва мав- кей), ки дар натичаи мутобикати тавлиди як овоз бя овозй дигар пайдо мешаванд, байни худ муносибати тазоди надоранл. Мутобикаг бо хамнн хусусият аз табднл, ки бо бадали фонемахо сару кор до­рад, фарк мекунад.

§ G8. Мутобикат. Дар чараённ нутк мутобикати ду гурух овозхо- ро фарк мекунанд: а) мутобикати хамеадохо ва садонокхо, б) мутобика­ти байнихамднгарин хамеадохо. Дар ин ду маврид дарачаи мутоби­кати овозхо гуногуп аст. Дар мавриди аввал мутобикат дар байни овозхои гуногуп, овозхои аз хамдигар дур (садонокхо ва хамеадохо) сурат мегирад ва табиист, кн овозхои гуногун намставонанд ба як­дигар нурра м'утобик шаванд. Дар мавриди дуюм мутобикат дар байни овозхои хамчинс овозхои ба якдигар нисбатан наздик (хам­еадохо) ба амал меояд ва барои мопаид шудани ин овозхо ба хам­дигар монсас дида намешавад.

Мутобикати овозхон гурухи аввал (хамсадо ва садонок) мувофи­кат ва мутобикати овозхои гурухи дуюм (хамеадохо)монандшавй ном дорад.

§ 69. Мувофикат. Овозхо дар чараёни нутк дар ду мухнти фоне- тикй ба хамдигар мувофикат мекунанд: а) дар мухнти хамнншинй б) дар мухнти мавкей вобаста ба мавкеи худ дар кялима, синтагма, мухнти задапок ва безада. Алокамандона ба хамин ду мухит а) му- вофикатн хамнншн.ш ва б) мувофпкати мавкеии овозхо фарк карда мешавад.

§ 70. Мувофикати хамиишиий дар байни овозхон хамсоя сурат мегнрад ьа вобаста ба навъи овозхои хамсоя ду хел мешавад: а) му­вофикати садонок ба хамеадо (С + К) ва б) мувофикати хамеадо ба садоиок (Х + С).

Дар мавриди аввал садонокхо ба хамсадохон гуногуни аз чихати катор (чой) мувофнк, мешаванд. Ин ходиоа дар маврндхои зерни ба назар мерасад:

а) агар садонок баъд аз хамсадохон пешизабонн омада бошад (бобо, бодом), мувофикати нешрав ба амал меояд, зеро хамсадои пешизабонн (ё лаби) садонокро ба пеш мекашад. Мувофикатн пеш- равн садонокхо дар сурате барчаста зохнр мешавад, ки садоноки катори гайрипеш дар байнн ду хамсадои лабй ё пешизабонн вокеь шуда бошад: Оузург, бобо;

б) агар пеш аз садоиок хамсадохон кафо омада бошад (кар, гела, ках, гелос), садонок сахт ба кафо кашида мешавад; пеш аз садонок омаданн хамсадохон забончагй ва гулуй ин ходнеаро рав шаитар нншон медихад: канд. халда, хилла, хира геша;

в) агар пеш аз садонок хамсадои димогй омада бошад (нур, домод, мавиз), садонок бо асари хамсадои димогй тобнши димогй

лйдо мекунад. Тобнши димогии садонокхо дар байни ду хамсадои димогй бештар намоён мешавад: ман, ном, мум, пун оа гайра.

Мутобикати хамеадо бо садонок (X, + С.) дар мавридхое рав- шактар зохнр мешазад, ки хамеадо пеш аз садоноки лаби омада бо­шад; куза, сузан, гувох на р. Дар ин маврид хамеадо дар натичаи мувофикатн пешрав бо садонок аз руи кори лабхо музофик шуда, тобиши лаби пайдо мекунад. Дар холатн безадагй аз тахфифи сахтн садонокхои ноуетувор мувофикшавии овозхо хелс заъиф аст.

§ 71. Минандшаии. Монандшавин фонемахо, баръаксн ходиеаи муюбикат дар байнн як категорияи овозхо мушохида мешавад. Х,о- дисаи ба хамдигар монанд шудани онозхои нуткро монандшавин фо­немаро мегуянд, ки дар чараёни нутк дар натичаи мутобикати фо­немахои хамнишнн руй медихад. Масалан, дар таркиби овозии [нб] дяр калимахои шанбе, занбур, занбар, чанбар хамсадои сонорин [и] аз чихати корн узви овозеоз (махрач) ба хамсадои [б] монанд меша­вад: овозй [б] хамсадои знчн чарангдори лабни гайрндимогн ва ово­зй [и] хамсадои знчн нутизабонии сонорй лимогн мебошад, яъне ин ду фонема бо узвхои гуногун, якумй ба .воситан лабхо ва дуюм и ба во ситаи нуги забон сохта мешавад. Аммо дар хамлишннн хамсадои [б] овозй [н]-ро ба худ аз чихати кори узви овозеоз (лабхо) монанд ме­кунад ва аз хамин ру калимахои боло ба шакли [замбур], [зямбар] г,а (чамбар] талаффуз мешаванд.

Монандшавй вобаста ба дарачаи монанд шудани овозхо ду гявъ мешавад: комил ва нокис. Мнсолхон боло ба монандшавин но кис мансубянд, зеро дар онхо овозй {и] ва [б] танхо аз як чпхат. аз руи кори узви овозеоз монанд шудааст, аломати димогй ва сонорни [н] боки мондааст. Аломати зичй ба хар ду фонема умумй аст. Мо нандшавин нокис одатан дар хамн::шиннхон хамсядо бо садонок, са­донок бо хамеадо .на хамеадо бо хамеадо вокгъ мегардад.

Дар монандшавин комил овозхо ба хамдигар пурра монанд ме­шаванд. Масалан, фонемаи д, ки аз т танхо бо аломати чарангнокию бечарангй фарк мекунад (аломати днгар; зичй, пешизабонн ва гай- риднмогй барои хагр ду фонема vmivmh мебошанд). дар калимахои бадтар ва садто дар хампишинии [дт] омада, ин аломатро гум кар- дааст на ба хамсадои бечаранги [г] хомнлан монанд шудааст: ]бат- гар], [сатто]. Монандшаини комил барои хамнишинихои овозхон хам- узв хос аст.

Вобаста ба самташ монандшавй пешрав ва пасрав мешавад. Дар монандшавин пешраз овозй баъдина ба овозй пешнна монанд мешавад. Ин навън монандшавй ба забони точикй хос нест. Дар монандшавии насрав овозй баъдиня оиозн пешинаро ба худ монанд мекунад. Ин навъи монандшавии фонемахо дар забони точикй маь- мул аст.

Дар хямнишинин хамсадо бо хамсадо (X + X) фонемахон хам- пишин аз рун чор хусусият ба хамдигар монанд шуда метавонанд: а) аз рун корн садопардахо; б) аз руи кори узви фаъол (с махрачи овозсозн); в) аз руи тарзи тавлид; г) аз руи иштироки резопаторхо.

Мавкеъ ва холатхон аеосни монандшавии фонемахо аз рун ду аломати аввал дар фаслн табдили овозхо (§ В1) оварда мешавад.

§ 72. Мувофикати мавк.ей. Дар забони точикй дар натнчян бя мухнти истеьмол мувофик шудани овозхо ду ходисаи маъмули фо­нетики: а) тахфиф вя б) монандшавй ба амал мооид. Ходисаи и кум хоси садонокхо вя дуюм хоси хамсадохо мебошад. Монандшавии мавкеаи хамсадохо дар фаслн дигар ($ Hfi) аз пазар гузароннда ме­шавад. Ин ч.о тахфифи садонокхо мухтясаран баён мешавад.

§ 73. Тахфиф (редукция) яке яз хуеусиятхои вокализми б?- задаи забоин хозираи точик аст, вяле хамаи садонокхо ба ин коиун тобеъ нестанд. Дар ин холат баъзе садонокхои точикй ба дигаргупни сахте дучор мегарданд ва аз чихятн сифату микдор тап>ир меёбанд. Ьарон садонокхои дигап гуё ин холат вучуд иадорад, нстеьмоли са­донокхо дар мухитхои заданок ва безада кам фарк мекунад.

Вобаста ба ходисаи тахфиф садонокхои точикиро ба ду гурух "удо мекунанд: а) садонокхои устувор (э, у, о) вя б) садонокхои ноустувор (и, а, у). Ин ду гурухи фонемахо дяр хнчон заданок фар\ намскунанд. Фарки онхо дар хнчон кушоди безада равшантар маъ- лум мешавад. Дар ин холат садонокхои ноус.гувор аз чнхати микдору енфат сахт тагьнр меёбанд. вале садонокхои гурухи устувор дарозию си- фатн худро у'стуворона нигох медорянд. Аз хамнн ру ходисаи тахфнф- ро мансуби садонокхои ноустувор медонанд.

Садонокхои и. а, у дар холати заданок аз садонокхои гурухи устувор кариб фарк надоранд, аммо дар хичои кушоди безада, ки хо­лати безадагист, онхо сахт кутох мешаванд. Ин кутохшавй гохо то дарачаи аз байн рафтяни онхо оварда мерасонад. Масалан, фонемаи и дар ин холят хам енфатан ва хам микдоран тагьир ёфта, амалан дар хамсадои пешина зухур меёбад: китоб [koto6J, енфат [софат]. Дар нутки еярет, [бошнтоб] ин тарьирот ба дарачае мерасад, ки садонок гохо вазифаи хнчосозиашро хам гу.м мекунад.

Садоноки у низ дар холати безада ихтнеор мешавад, ки дар на- тнча мустакнлияту муайянии худро аз даст медихад. Вай ба туфайли тавлиди лабияш дяр хамсоягй бо хамсадохои чарангдор сифатн хоси худро нигох медорад: гувох [г*вох], гумон [г^умон], гурусня [г>'р>'сна|, аммо дар байни хамсадохои бечаранг то дарачаи аз байн рафтан ихтисор меёбад: хушбахт (х¹'шбахт], чукрн [чкрйЦ. Фонемаи а, ки нис­бат ба ду фонемаи аввала устувортар аст, низ дар холати безадагй ихтисор мешавад: сафед [езфед], чакидан [чзкидан] ва гяйрп

Тахфнфи садонокхои и, а, у дар холати безадагй опхоро ба хам­дигар наздик мекунад ва гохо ни наздикй ба дарачае мерасад, ки ин ее садонок ба як овоз (э) бядал мешаванд, вале вазифаи хнчосозн ва арзиши фонологии худро гуч намекуианд. Бо вучуди ин нхтисоп- шавии садонокхои а, и. у та:;хо ба холат.и безадагй вобастя нест. Дар фарк куиониданн онхо омилхои дигар, алалхусус хусуснятхои мяв- .зунии нутк (ритм) ахамиятнок аст.

§ 7-1. Афзоиш. Афзоиш акси ходисаи кохнш мебошад (ниг. § 77). Дар чараёни нутк дар натичаи хамнишлинн фонемахо тяркибхон овозие пайдо мешаванд, ки талаффузашон мушкил аст. Во максади осон шудани талаффуз дар ин таркибхо як овоз (садонок ё хам­садо) афзуда мешавад. Афзоишл фонемахо ду нявъ аст: тяърнхй вя муосир. Дар калимахои шахриёр за мардикор, кн дяр онхо таърихан ха.мнишинхои сегона [хрй] вя [рдк] шахрёр ва мардкор мавчуд буда-

4-г

меафтад. Масалан, кохиши таърихй сабаб шудааст, ки дар калчма- хои зерни, кн таърихан ба шакли номак, бандак па зардак талаффуз мешудаалд, хамсадои охири опхо кохиш ёбад ва опхо имруз дар шакли нома, банда, зарда талаффуз шавапд.

Кохиши муоснри фонемахо тобеи конунхои хамнишинй ва та- лаффузи забони муосир аст. Масалан, дар талаффузи гуфтугуии шакли феълии меравам аз аооеи феълии рав ду фонема-а ва в ко- хиш ёфтаа.-г Ra ин шакли феъли дар се шахеи танхо ва чамъ ба таври зерин талаффуз мешавад.

ме р-ам

мс-р-й

ме-р-ад

ме-р-ем мс-р-ед ме-р-анд

Ходисал кохиши фонемахо бештар дар гурухи хамсадохо orозхои махрачдор дучор мегардад ва ба хамнишннихои мобайн ва охири хамсадохо хос аст.

Дар хамнншинихои мобайни кохиш бештар дар мавридхое неш меояд, кн се х.амсадо х.амнишин шуда бошанд. Дар хамнншинихои ссгона одатан яке аз фонемахо (маъмулан хамсадои зич) аз талаф­фуз мсафтад: хнштгар [хншгар|, кордча [корча] дастбурд |дасбурч] на ё бараке як садонок афзуда мешавад (афзоиш): [хиштэгар], |к>р- дэча].

Дар хамнншинихои охир низ хамсадохо кохиш ёфта метаоонанд: хез |хе|, дех. [те], карданд [кардан] ва амсоли инхо.

Дар гурухи сядоиокхо ходисаи кохиш чандон характерной нест. Садонокхо (одатан ноустуворхо) тобеи копупи тахфиф мебошаид.

Кохиши фонемахо аз кохишл хнчохо фарк мекунад.

§ 78. Чонипазкунй Чойивазкуиии фонемахо низ дар натичаи хамнишнняи фонемахо ба амал меояд па ин ходисаи овозн ба осой кардани талаффуз вобаста аст. Агар дар хамшпнинин дугона талаф­фузи аъзои икум нисбат ба дуюм мураккабтар бошад, аввал фоне­маи дуюм, ки талаффузаш осонтар аст, сохта мешавад, баъд фоне­маи якум тавлид мегардад. Масалан, дар хамнишннихои [бр[, |фх], [фл], [зр], )фв] ва гайра аввал фонемаи дуюм, баъд фонеман якум талаффуз мешавад ва дар натича фоиемахои ни таркнбхо чойхои якдигарро иваз мекунанд: тубра//турба, еафха//еахфа/ё сахифа бо афзоиши и/, куфл'/кулф, 11язрулло/'/Нярзулло, афв///авф ва гайра Чойнвазкунни фонемахо низ ду хел мешавад: таърихй ва муосир.

§ 79. Чойивазкуиии таърихй дар даврахол пешиняи инкишофи забон сурат мегирад ва тадричан мустахкам шуда, ба норма дохил мегардад. Дар натича он нстеъмоли шакли а слил калнмаро махдут карда, чои онро мегирад ва дар хат инънкос меёбад. Масалан, ка- лпмахои кулф, китф. сурфа, махеи на авф аслан дар шаклл куфл, кифг, суфра, масхй па афв будаанд, вале ба туфайли чойивазкуиии фоиемахои хамнишин тадричан мустакчлият пайдо карда, шакли нм- рузаро гирифтяанд.

§ 80. Чойивазкуиии муосир хануз зинда буда, ба нутки гуфтугу хос аст Дар лн маврид хар ду навъи талаффуз (бе чойивазкуни ё бо чойивазкуиии фонемяхо) ба тяврн мувозй вучуд дошта мётаво- над:/халво//хавло, дярьё//дяйро, чумъа//чуъма, чамь//чаъм/, вале раф ^Тя-рафта яке аз опхо днгареро тапг карда, аз нстеъмол хорич месозад.

Чойнвазкуий хосн хамсадохост.

§ 81. Табдил. Фаркн фонсмагии як морфема, яъне алломорфхон як морфема, фарки фонегикии байни шаклхои як реша, ё суффикс, ё префикс, ё анчомаро табдил меноманд. Табдилн фонемахо ба хо­дисаи мутобнкатн опозхо (§08) умумнятс дошта бошад хам, ин ду ходиса аз якднгар фарк мекунад. 1) Дар табдил фоиемахои гуиогун ба хамдигар бадал мешаванд. Дар ин маврид шабохатн фонемахо

шарт нест, вале дар мутобикат ва пайдоишк тобишхои фонема ша бохату монандии фонемахо хатм.ист; 2) Табдилн фонемахо ба ма:> чудиятн шаклхои туногуни як морфема вобаста аст ва аз хамин ру бадалшавй таихо дар еурати монандии морфемахо Чои дошта мета вонад. Масалан, бадалшавин а//у дар ду шакли як морфема (паз// пухт) дида мешавад, аммо ин фонемахо дар таркиби морфемахои ту- ногун (масалан дар, бур) бадал намешаванд; 3) Фарки байнн таб- днл аз найдоиши тобишхои фонема дар он аст, ки пайдоншн хар як тобиши фонема ба шароити муайяни фонетики вобаста аст ва дар байни тобишхо муносиба™ такмнли нстеъмоли хамдигар мушохида мешавад. Агар шароити муайяни фонетикй тагьир ёбад, ба чои як ■1 ибиш тобиши дигар пайдо мешавад. .Масалан, садоноки [а] дар хам- нишнпй бо хамсадохои пасизабонй тобиши моили кафо |кафас] до­рад, аммо дар хамнишини бо хамсадохои пешизабонй тобиши моил ба пеши он [барра] пайдо мекунад. Вале дар табднли фонемаи д ба т дар калимахои кабуд [кабут] ва санчид [еанчит) танхо фонемаи ба ин холати фонетики/охири калима/вобаста [д] хамчун фонемам ни- шонадор дар охири калима истифода намешавад. Ин фонема |т] дар ни Холат озод аст ва ба тарьирот дучор намешавад.

Хамаи табдилхо ба шароит.и гуногуни фонетикй алокаманд ме- бошанд, аммо вобаста ба гузашти замой вобастагии онхо ба шарои- 1\ холатхои фонетикй аз байн меравад ва бадалшавй ба ходисаи мустакил табдил ефта, аз рун аньана сурат мсгирад. Дар гурухи ди­гари табдилхо ходнеахои фонетлкие, ки мучиби бадалшавй мешаванд, зиндаанд ва онхоро дар заминаи маводн забони муосир шарх до­дан мумкин аст. Вобаста ба хамин ду навъч табдилро фарк, меку­нанд: а) табдилн анъанани ё таърихй ва б) табднли зинда (ё муо­сир).

§ 82. Табднли таърнхиро дар заминаи масолех.и забони муосир (еннхроий) шарх додан мумкин нест. Онро танхо таърих муайян ме­кунад. Сабаби табднли фонетики дар асос.и маводл забоин муосир муайян карда мешавад. Хамин тарик хамаи бадалшавнхо аз нуктаи назари диахрони зинда мебошанд, вале аз днди синхронй фярк меку нанд.

Фарки дигари табдили таърихй аз фонетики ин аст, кн табдилл фонетикй вазифаи морфологй надорад, аммо табдили таърихй вази­фаи .морфолош дорад, масалан, ба воситаи табдил фарк кардани асосхои фсълй/паз//пухт, суз//сухт, хур//хурд ва гайра/. Хамчуннн табдили таърихй дар хат ифода меёбад, вале табдили фонетики ни гуна имкон надорад.

Табдили таърихи яке аз мавзуъхон бахеи таърихи забон аст. Дар ин чо мо бо оварданл чанд мисол махдуд мешавем.

а) Табдилн садонокхо:

у//а: бурд//бар, пухт//наз, шуд//шав;

у//о: суиурд//супор, шумурд,'/шумор, буд//бош, намуд//намо; у//у: шуст//шуй, гуфт//гуй ва гайра.

б) Табдилн хамсадохо:

з//хт: дуз//духт, суз//сухт, паз//пухт, соз// сохт, гудоз/7 гудзхт, на- воз//навохт;

в//ф: ков//кофт, рав//рафт; б//фт: куб//муфт, руб//руфт, тоб/.'тофт; р//шт: дор//дошт, гузор//гузошт; й//ст: шуй//шуст, чуй//чуст: руй//русг, х//ст: хох//хос.т, чах,''/част, рах//раст.