- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
Танхо
шахси якум -ам (-ям) шахси дуюм -й шахси сеюм -аст
Бандакхои хабарй аз чихати вазифаи грамматикй аз бандакхои шахсии феъл фарк доранд. Бандакхои шахсии феъл факат бо феълхо (замони гузаштаи наздик, дур, хикоягй, замони хозира-оянда, замони оянда — фармоиш, аорист, ояндаи дур — таркибй) меоянд. Аммо доираи вазифаи грамматикин бандакхои хабарй танхо бо феъл махдуд на- мешавад; онхо хам бо як гурух феълхо омада, шакли таернфии феъл- хоро месозанд, хам бо хиссахои гуногуни номии нутк омада, хабархои номиро сурат медиханд. Дар хар ду холат хам шахсу шумораро ме- фахмонанд.
Ин
нас акнун ба пеши у рафта,
Дар
ароба савор мегарданд. Аз паси дустдори
хонабадуш Х,ама дам соивор мегарданд.
Чамъ
Танхо
ман сохта а м
ту сохтай
вай (у) сохтааст мо (моён) сохтаем шумо (шумоён) сохтаед онхо сохтаанд
177
Тасрифи шакли наклии гузаштаи хикояги аз бофтан:
ман мебофгаам мо мебофтаем
ту мебофтаи шумо мебофтаед
вай (у) мебофтааст онхо мебофтаанд
Тасрифи шакли наклии замоин гузаштаи дур аз дидан:
Ман дида будаам мо дида будаем
Ту дида будай шумо дида будаед
Вай (у) дида будааст онхо дида будаанд
Тасрифи шакли х,озираи давомдор аз чидан:
Ман чида истодаам мо чида истодаем
Ту чида истодай шумо чида истодаед
Вай (у) чида истодааст онхо чида истодааид
Бандаки шахеи дуюми чамъ -етон дар ин гурухи феълхо нисбат ба гурухи феълхое, ки бо бандакхои шахсии фсъл тасриф мешаванд, камистеъмолтар аст.
Хабархои номй (исм, сифат, шумора, чонишин, зарф) ва феълхои хохишмандии аз сифати феълии замони оянда сохта мешудагй хам ода- тан бандакхои хабари кабул карда, ба таври грамматики сурат меёбанд. Ба ин маънй хабархои номй хам тасриф мешаванд.
Тасрифи исми омузгор ва сифати хушнуд:
Танхо Чамъ
ман омузгорам, хушнудам мо омузгорем, хушнудем
ту омузгорй, хушнуди шумо омузгоред, хушнудед
вай омузгор аст, хушнуд аст онхо омузгоранд, хушнуданд
Тасрифи феълй хохишмандии аз сифати феълии замони оянда гирифта шуда:
ман рафтапиам (ям) мо рафтанием
ту рафтаний шумо рафтаниед
вай (у) рафтанй аст (яст) онхо рафтанианд (янд)
Хамаи ин навъ феълхои хохишмандй ва хамаи хабархои номй аз руи хамин коида тасриф меёбанд ва сурат мегиранд. Чунончи:
Шумо як гиждувонии бнсьёр нотарсед (Айнй). Ман як озмонш карданиам,— гуфт ба хар дуй онон саркор. —...хамаи колхозчнхо бо- шанд, зану мард ба сохтмон рафтанианд (Хакнм Карим).
Рухам аз барк бувад, пайкарам аз пулод аст, Хокимам, муктадирам, кишВарн ман обод аст, • Олимам, пурхунарам, миллатн ман озод аст, Кухаму хамлан душман ба танам чун бод аст.
(Л о х у т й).
Бандаки хабарии шахеи сеюми танхо аст хам дар феълхо ва хам дар хабархои номии бо садонок хотимаёфта ба шакли ст ихтисор мешавад, яъне аз аввали он овозй а меафтад. Дар ин сурат чое ки аст ба шакли пурра аз калима чудо навишта мешуд, ба шакли ихтисор бо калима якчоя навишта мешавад: мо аст — мост, у аст—уст, ки аст— i кист, чй аст — чист, хаво аст — хавост, Бухоро аст — Бухорост ва м. ин.
Ту кистй ва аз кучо меой? — духтар пурсид. — Номат чист? (Айнй). Дар иахлуи чашмаш ба номи Носири Хусрав пайдо шудани дукони китоб рамзи хубест... (Дехоти). Навони — далерист (Хаким Карим). Хушьёр бошед, душман хучум карданист, тиратон хок нахурад (Хаким Карим).
Халки ман рокаш накует, Окил аст у, сулхдуст.
(Л о х у т й).
Истеъмоли бандакхои хабарй бо хабархои номй дорой ду хусусият мебошад, ки он дар истеъмоли бандакхои шахсии феъл ва умуман дар феълхои тасрифшаванда маъмул нест.
Хусусиятн якум ин, ки хабархои >номй дар нутк, дар чумла (насру назм) бе бандакхои хабарй хам омада метавонанд, яъне хамеша бо бандакхои хабарй сурат ёфтанашон шарт нест. Ба ин вазъият баъзан дар охири хабарй номй омадани хиссача низ сабаб мешавад. М и- с о л хо:
Мактуб аз чонишини командири полк, хонда имзо мекардед ва анг» ин хатча хам махсус ба шумо (Ниёзй). — Охо, — гуфт уро шинохта вай,—ин Мукимбой-ку! (Икромй). — Чй, механдй, ин чо чои масха- рабозй-мй? (Ниёзй). Бибнфазилат — зани миёнсол, чаккон, чобук (Хаким Карим).
Феълй хо.\ишмандии аз сифат и феълй гирифташуда низ бе банда- ки хабарй истеъмол меёбад:
Ман диданиям — ман диданй, мо диданием — мо диданй...
Мо диёри хешро бисьёр зебо карданй, Дасга-даста гул зи гулзори саодат чиданй
(Т у р с у нз од а).
Хусусияти дуюмй ин, ки бандакхои хабарй аз феълй хает ва будан ба худ муродиф доранд ва ба чои хамдигар омадани онхо коидаи маъмул ист.
I-
ИСТЕЪМОЛ И ФЕЪЛИ ХАСТ ВА БУДАН БА ВАЗИФАИ БАНДАКИ ХАБАРЙ
Феълй хает дар як маврид муста кил буда, мавчудият ё доро бу- данро мефахмонад ва бо бандаки хабарй иваз намешавад. Вай масдар надорад, танхо дорон шакли замони хозира мебошад. Шакли шахси сеюми танхо асоси тасрифи шахсу шумораи он шудааст:
Танхо Чамъ
ман хастам мо хастем
ту хастй шумо (шумоён) хастед (етон)
вай (у) хает онхо хастанд
Дар хамин кишлоки мо як сир хает, ки донистанн он барои шумо даркор ва зарур аст (Рахим Чалил). Монанди чашман Сарикалъа боз дар чандии чои деха чашмахои хурду калон хастанд (Улугзода). Дар хавлии ман чордах нафар хуранда хает (Рахим Чалил).
Феълй хает дар нутки даханакй ва хатти хамчун бандаки хабарй ,низ кор фармуда мешавад. Аммо шакли шахси сеюми танхои ин феъл (хает) чун бандаки хабарй истеъмол намеёбад. Дар шахси сеюми танхо хамеша бандаки аст меояд. Чунончи:
Чамъ
ман коргар хастам—коргарам
ту коргар хастй—коргарй
вай (у) коргар аст.
мо коргар хастем—коргарем
шумо коргар хастед—коргаред
онхо коргар хастанд—коргарапд.
Биё, ман ошики туям, ту нозанини ман хастй. — Хаминро аз хоти- рат набарор, ки мо падару модари ту хастем (Хаким Карнм). Аммо ин барои хотирчамъ шудан асос шуда наметаванад, акои Олим. Боз, ху- сусан кн колхози шумо—колхози таърифй, худатон ранен номдори мо хастед (Ф. Ниёзй, Вафо).
Тасрифи феълй хохишмандии навъи зерни аз руи хамин коида вокеъ мешавад:
ман хонданй хастам—хоиданиам (ям)
ту хонданй хастй — хонданий
вай (у) хонданй аст — (хонданист)
Чамъ
мо хонданй хастем — хонданием
шумо хонданй хастед — хонданиед
онхо хонданй хастанд — хонданианд (янд)
Ман дар хамон замин тачриба карда диданй хастам, ки хамин тух- ми нав чй кадар хосил медихад. — Ппсарам, ба кадом мактаб рафтанй хастй? — Ман гуфтанй хастам, ки мову шумо... содик ва собиткадам хастем. (Хаким Карим).
Дар наср феълй хает ба вазифаи бандаки хабарй одатан ба шакли пурраи тасрифй навишта шуда (гайр аз шахеи 3-ми танхо), дар талаффуз бештар ба шакли мухтасари тасрифй бо хабарй номии бо хамсадо тамомшуда васл меёбад:
Аввалин сухани вай хамин, ки мо мардуми майдони мехнат такья- гохи боэътимод ва маибаи зуру иктндори лашкари сурх хастем... (Ниёзй).
Ин чо хастем бо афтидани х-астем талаффуз мешавад, аммо агар хабарй номй бо садонок тамом шуда бошад, аксар дар талаффуз хам шакли пурраи тасрифии он нигох дошта мешавад:
Гапат хак аст-куя, Мамарачаб, писарам, ...аммо бештариии онхо касоне хастанд, ки военкомат аз фронт дида дар сахро мондани онхоро фоиданоктар шуморидааст (Ниёзй).
Ин ду тарзи истеъмоли хает дар назм ба талаботи вазну оханг мувофикат карда, аз руи талаффуз гох ба шакли пурра, гохе мухтасар меояд. Шакли мухтасари он дар ифодаи маънию адои вазифа бо шакли пуррааш баробар аст:
Ту озод астию ман зинда бо ту, Азизй мисли чонам, Точикнстон!
(Дехоти).
Хар чй бошад, бузург руд астй, Хиссаи бах,рн бехудуд астй.
((Турсунзода).
Феълй будан хам, гайр аз вазифаи мустакили феълй ва модалии худ ба шакли замонхои гузашта, хозира-оянда ва аорист ба вазифаи бандаки хабарй низ кор фармуда мешавад. Шаклхои аз будан хосил- шуда шахсу шумора ва замонро хам ифода мекунанд.
Тасрифи киёсии хабарй номи бо феълн хает, шакли хтира-ояидаи будан ва бандакхои хабарй чунин аст:
Танхо
ман хурсанд хастам — хурсанд мебошам — хурсандам
ту хурсанд хастй — хурсанд мебошй — хурсандй
вай (у) хурсанд аст — хурсанд мебошад — хурсанд аст.
Чамъ
мо хурсанд хастем — хурсанд мебошем — хурсандем
шумо хурсанд хастед— хурсанд мебошед—хурсандед
онхо хурсанд хастанд — хурсанд мебошаид—хурсанданд
Дар мисолхои зерин бо се шакли замони ба вазифаи бандаки хабарй омадани фсъли будан дида мешавад:
Дар хонаи Назаров сухбат гарм буд (Рахим Чалил). Дар ин киш- лок аввалин касе, ки аъзои партия буд, Шодй буд (Икромй). Дар вокеъ, Кодирчон хофнзи хушовоз хам мебошад (Мухаммадиев). Аэро- пла„н чй хел парранда бошад? (Улугзода).
Шакли кухнаи бувад (аз феълй будан) дар назми хозираи точик низ хамчун дар забони адабии пешина бо бандаки хабарии аст, инчу ннн ба хамин маъно ба шаклхои феълии бошад ва мебошад (шахсг Ш-ми танхо) хамвазифа хисоб меёбад:
Тавоно бувад, хар кй доно бувад, Ба дониш дили пир барно бувад.
(Ф и р д а в с й)
Хонаи осудаю умедгохи мо бувад, Маскани осоишу пуштупанохи мо бувад...
(Турсунзода).
Шунидам, ким.кучо андар биёбон Бувад «Кишлоки тиллой» намоён.
(М и р ш а к а р).
Киссаи Хайдари адолатхох, Кн бувад аз чахони нав огох... Хама чоро фаро гирифт имруз, Хама буданд дар шигифт имруз.
(Р а х и м з о д а).
Ба хамин тарик феълй хает, шакли хозира-ояндаи феълй будан .(мебошад...), аористи он (бошам...) ва шакли архаистии бувад дар мав- риди худ хамчун муродиф ба вазифаи бандакхои хабарй меоянд ва инхо чои хамдигарро ишрол карда метавонанд. Аммо замони гузаштаи феълй будан (будам...) дар мавридаш вазифаи бандаки хабариро адо кунад хам, бо бандакхои хабарй пурра муродиф нест ва аз ин ру бандакхои хабарй чои онро ишгол карда наметавонанд. Замони гузаштаи будан бештар холати хабарии худро зохир карда меистад.
ФЕЪЛХОИ МУСТАК.ИЛ ВА ЁРИДНХАНДА
§ 348. Дар назари аввал хамаи феълхои забони точикй хамчун феълхои муетакил тасаввур мешаванд. Аммо дар хакикат мустакилии як кисми феълхо мафхуми мутлак ва кисми дигараш мафхуми нисбй дорад. Аз ин чихат феъле, ки одатан ба вазифаи грамматикй ба шакли мустакил истеъмол меёбад, мумкин аст, ки дар навбати худ дар таркибхои гуногуии феълй ба сифати феълй ёридиханда кор фармуда шавад. Баръакс, феъле, кн одатан дар ташкили таркибхои феълй хамчун ёридиханда меояд, мумкин аст, ки дар мавриди дигар хамчун феълй мустакнл омада бошад. Ба ин маънй феълхо аз руи вазифаи грамматики, тарзи истеъмол ва табиати маъноиашон ба ду гурухи калон чудо мешаванд: мустакил ва ёридиханда.
Феълхое, ки вазифаи грамматикй ва маъноиашон дар чумла бевосита, бе ёрии хиссахои дигар анчом меёбад, феълхои мустакил номнда мешаванд, масалан: андохтан, баромадан, вахмидан, газндан, гириф- тан, даромадан, додан, ёфтан, кандан, лесндан, мондан, молидан, ноли- дан, оростан, пухтан, рафтан, руидан, сохтан, сухтан, тафсидан, фах- мондан, хурдан, часпидан, шоридан ва гайра.
Дар чумлахои зерин ба таври мустакил омадани ин гуна феълхоро мебинем:
Албатта, маърузаи уро мешунавем ва чораи корашро меандешем (Икромй). Чавонмарди даступогумкарда аз кучо медонист, ки бача... об мепурсид (Мухаммадиев). Ин вакт ба гушаш овозй сурнаи пеш- охангон ва сурудй онхо расид (Дехотй). Маълум шуд, ки маро наме- шинохтаед? (Хаким Карим).
Феълхое, кн дар сохтани шаклу таркибхои феълй иштирок карда, барои ташкили категорияхои феъл ва ифодаи вазнфаву маънои таркибхои феълй хизмат мекунанд, феълхои ёридиханда ном доранд.
Дар забони хозираи точик шакли таркибии феълхо хеле инкишоф ёфтааст ва чунин шаклхои феълй кисми мухимми феълро ташкил медиханд. Аз ин чихат адади феълхои ёридиханда зиёд, доираи вазифан грамматикиашон васеъ ва тобиши маъноии онхо гуногун мебошад.
Феълхои таркиби ва таркпб.чои феълй аз ду кием иборат мешаванд: кисми асосй (сохибмаъно), ки маънию мафхумн асосиро ифода менамояд ва кисми ёридиханда, ки барон адои вазифахои грамматики ва ифодаи тобншхои маънои хизмат мекунад. Кисми асосии феълхои таркиби ва таркибхои феълй аз хиссахои гуногуии нутк (феъл) ва хиссахон номй, вале кисми ёридиханда хамеша аз феъл пборат мебошад. Кисми асоси вобаста ба мазмуну максади сухан тагьир ёфта меистад, аммо кисми ёридиханда бетагьир мемонад.
Феълхои кардан, намудан (ба маънои кардан), шудан, гардидан (гаштан), сохтан хамчун ёридиханда феълй таркибии номй месозанд, ки кисми асосии ин гуна феълхои таркибй аз хиссахои номии нутк иборат аст: сухбат кардан, кор кардан, тайёр намудан, хохиш намудан, озод намудан, сурх шудан, омода гардидан, памудор гаштан, мухайё сохтан ва м. ин:
Тилмоч ин суханхоро тарчума намуда, илова кард, ки рохи яго- наи аз ин азобу укубат халос шудан хамаи айбро ба гардани солдат бор кардан аст (Рахим Чалил). Гохо (Хамида) бскор монад хам, ба зехбофй машрул мегардид... (Дехотй).
Аз феълхои ёридиханда кардан, намудан ва шудан дар феълсози хеле сермахсул ва серистеъмол буда, феълхои гардидан (гаштан), сохтан, додан, кашидан ва f. нисбатаи камистеъмол мебошанд:
Хар гохе ки падараш дар хотираш мсомад, ох мекашиду гирья ме- кард,■ л-екии модараш бо хар гуна суханхои ширни ва бозичахо тасал- лй мед од (Дехотй).
Дар назар у нилва созад гох-гох Аз акибн пардаи абри сиёх.
(Ту р с у н з о д а).
Феълхои ёридихандаи будан, истодан, гаштан, шудан ва г. дар таркибхои гуногуни феълй омада барои ташкили шакл ва ифодаи категорияхои грамматикии феъл (тарзи мафъул, намуди давомдор, замони гузаштаи дур па г.) хизмат мекунанд. Кисми асосии ин гуна таркибхои феълй аз феъл иборат бошад, ба шакли феълй хол меояд (ёридихан- даи феълй таркибии номй низ хамчунйн), аммо феълхои ёридиханда ба шакли тасрифй оварда мешаванд. Масалан:
Офтоби оламтоб хам... дар кабати абрхо пинхон шуда буд. — Са ша ба кулмак чашм духта буд (Каким Карим). Он кас сихат шуда ис- тодаанд (Рахим Чалил). Боз диккати хама ба тарафн хат кашида шуд (Хаким Карим).
Бисьёр дида мешавад, ки якчанд феълй ёридиханда паси хам дар як таркиби феълй меояд, ки хар кадоми он дорой вазифа ва тобиши муайяне мебошад:
Муе, ки гунучнн карда, ба кабзаи шона дода шуда буд, аз даро- зиаш хабар медод. Аз дусад нафар зиёда саворони мусаллах... дар ялангии кишлок саф кашида истода буданд (Хаким Карим).
Адади феълхои ёридиханда аз хисоби феълхои мустакил, ки дар сохтани шаклу таркнбхои феълй хамчун ёридиханда хизмат мекунанд, хеле меафзояд. Масалан, феълхои таркибии масдари бо ёрии гирифтан сохта мешаванд (хондан гир, павиштан мегирам, омадан гнрифт, раф- тан мегирифтааст ва г.). Ин гуна таркнбхо бо ёрии гирифтан давомно- кин амал ва таъсиру холатро ифода мекунанд:
Ба чон ин аз чашмонаш ашкхо рехган гирифтанд (Хаким Карим). Духтарча овозй уро шуиида, аз гирья бозистод ва хусида-хусида гох ба Дарьяю гох ба Давлат нигох кардан гирифт (Рахим Чалил).
Бо ёрии феълхои додан (гуфта додан), гирифтан (навишта гирифтам), фиристодан (хандида фиристодан), мс'ндан (омада мондан), рафтан (сурх шуда рафтан) ва амсоли инхо феълхои таркибии холй ба вучуд меоянд, ки хеле сермахсул ва серистеъмоланд: Ман мактуби дурударозе навишта додам. — Кор аввал охиста-охиста давом намуд, баъд авч гирифта рафт. — Вакте ки ман ин ходисаро шунидам, аз хур- сандй гирья карда фиристодам (Икромй).
Хелхои дигари чунин феълхои ёридиханда ва тарзхои гуногуни истеъмоли онхо низ мавчуд аст (ниг. Сохти феълхо).
ФЕЪЛХОИ МОДАЛЙ
§ 349. Як гурухи махсуси феълхои ёридихандаи забони точикй бо маънои лугавй ва мохияти грамматикии худ муносибати ба вокеият доштаи мазмуни еуханро ифода мекунанд ва аз ин чихат дорой тобишхои енгавй мебошанд. Ба ин маънй ин гуна феълхои ёридиханда «феълхои модалй» низ номида мешаванд, ки инхоянд: тавонистан, хостан, боистан, шоистан.
Хусусиятн фарккунандаи ин феълхои ёридиханда дар феълсозй ва ифодаи синтаксиснн онхо зохир мешавад. Феълхои тавонистан ва хостан дорой шаклхои аорист, замони хозира-оянда ва шаклхои асосии замони гузашта буда, аммо шаклхои тарз надоранд.
Феълхои боистан ва шоистан таърихан ба тагьироте дучор шуда омадаанд ва дар забони хозира танхо шаклхои чудогонаи онхо истеъ- мол меёбад.
Феълй тавонистан дар таркибхои гуногуни феълй ва синтаксисй омада, имконпазир будан ё иабудани ичрои амалро ифода мекунад.
Шакли серистеъмоли таркиби феълй бо ин ёридиханда чунин аст, ки феълй асосй дар чои якум ба шакли феълй хол (сифати феълии замони гузашта) ва феълй тавонистан дар чои дуюм ба ягон шакли тасрифй меояд: хобида тавонистан, дода тавонистан, истода тавонистан, ёрй дода тавонистан, токат карда тавонистан, чамъ карда тавонистан, навишта гирифта тавонистан, ба охир расонда тавонистан ва г.:
Душман ба фишорн ин кушуни беярок тоб оварда натавонист (Хаким Карим). Ха, табиати мамлакати мо ба хадде зебо шудааст, ки пас аз тамошои он чашм канда намегавонад (Дехотй). Ин мард аз одамоне набуд, ки пиёда ё савора ба сари ин кух баромада тавонанд (Айнй). Мактабхои усули кадимаи мо он донишеро, ки мо мегуем, дода намета- вонанд (Икромй).
Дар ин гуна таркибхои феълй пас аз тавонистан омадани феълй дигари ёридиханда (масалан, будан ва истодан) низ мумкин аст. Дар он сурат феълй тавонистан низ шакли феълй холро мегирад:
Барои хамин шарикхо аз кор даст кашида натавониста истода- анд. Дар он хавлй... ба гайр аз як манзилнишин, ки на тотор, иа ар- манй будани уро то хануз Коваленко дуруст чудо карда натавониста буд, боз худи хучаини хавлй, точикй аёлманд зиндагй мекард (Х,аким Карим).
Баъзан дар ин хел таркибхо (бештар дар назм) феълй асосй ба шакли масдари пурра меояд:
Дарьёи азимем, ки бастан натавонй!
Аз сархади хуршед гузаштаи натавонй!
(Р а х и м й).
Лекин ин майли охирини туро
Хеч кардан наметавонам адо.
(Турсунзода).
Таркибхое низ хастанд, ки дар онхо феълй тавонистан пеш аз феълй асосй меистад ва дар ин сурат феълй тавонистан дар шакли асосй замони хозира омада, префикси -ме мегирад, феълй асосй бештар ба шакли масдари мухтасар (баробари асосй замони гузашта) ва баъзан ба шакли масдари пурра вокеъ мегардад:
Мачлис хам хисоботй буду хам метавон гуфт, махфили адаби («Садои Шарк»).
Метавон бает рохи дарьёро, Рохи реги равони сахроро, Наметавонад, ки кас шавад монеъ Рохи пурчуши ишки дилхоро.
(Турсунзода).
Дар чунин таркиб ба шакли тасрифй (дар айнй хол номуайян- шахс) омадани феълй тавонистан ва ба шакли масдари мухтасар (гохо масдари пурра) омадани феълн асосй низ дида мешавад:
Метавонй ба рнштахои сулх Хонадони чахониён пайваст.
(Турсунзода).
Ба шакли тасрифй омадани хар ду кисми таркиби феълй низ сер- истеъмол аст: метавон гуям, метавонед нависед, метавонистам гуям
ва г. Чунин таркиб бештар хусусияти синтаксисй дорад ва аз ин ру дар чумлаи мураккаб аз хам чудо шуда, феълй ёридиханда зохиран ба сифати феълй асосй меояд. Дар айнй хол феълй ёридиханда, катъи назар аз мавкеъ ва шакли тасрифи худ, ба шакли аорист омадани феълй асосиро талаб мекунад. Чунончи:
Вай кариб то ними шаб наметавонист аз хона барояд (Рахим Чалил). Шодй метавонист ба Мария телеграмма дихад, аммо накард (Икромй).
Метавонам, ки ман баён бикунам
Киссахон Халнчи Форс ин дам.
(Турсунзода).
Феълй хостан изхори майлу хохиши мансуб ба амалро мэфахмэ- над. Ин феъл бо баъзе хусусиятхои таркибсозин худ ба феълй тавонис- тан шабохат дорад ва дар баъзе бобатхо аз вай фарк, мекунад.
Фсъли хостан дар хамаи таркнбхо ба шакли тасрифи меояд. Вай ба шакли аорист пеш аз масдари мухтасар омада, феълй замони оянда месозад:
Буржуазй гар бичангад, мо зафар хохем кард (Лохутй). Захро та- саввур карда наметавонист, ки чй тавр бо Алй... дар як хона зиндагй хохад кард ва дар як болин cap хохад монд (Хаким Карим).
Дар бисьёр таркибхои феълн феълн асосй ба шакли масдари пурра ва феълй хостан бевосита пас аз он ба шаклхои гуногуни тасрифи меояд:
Собир... почахои худро молида-молида базур рост шуд ва ба тарафи рохрави хавлии дарун иигох карда рафтан хост (Айнй). Хозир ман ба ту на хамчун командиру итоаткор, балки хамчун фарзанди як киш- лок ran задан мехохам (Ниёзй).
Эзох: Феъл» хостан низ дар чумлахои мураккаб аз таркиб чудо мешавад. Дар ин хол вай одатан дар сарчумла омада, монанди феълй тавонистан, дар чумлаи пайрав шакли аористи феълй алокамандро талаб мекунад:
Собир каланд ва чорубро шрифта хост, ки биравад (Айнй). Пеш аз cap шудани мачлис мехостем, ки як чизро пурсида гирем (Икромй).
Дар баъзе мавридхо дар чумлаи мураккаб бар хнлофи коидаи мазкур феълй хостан бо феълй алокаманд мувофикати дигари шаклию мазмунй пайдо мекунад:
Об фаровон. Хар вакт хохем бемалол, аз Вахш гнрифтан мегирем (Дехотй). Азбаски ман намехохам, ту ба вай намерасй (Хаким Карим).
йгёй****» ,
Истеъмоли ёридихандаи боистан аз чихати шакл хеле Махдуд мебошад. Дар забони хозираи точик асосан ду шакли ифодаи он маъ- мул буда, дар таркибхои феълй ва синтаксисй аксар барои ифодаи таъкид. зарурат ва катъияти мансуб ба ичрои амал кор фармуда мешавад.
Шакли бояд (таърихан шахси сеюми танхои аорист аз боистан) холо серистеъмол аст. Вай бо масдари мухтасари фсъли алокаманд (асосй) омада, феълн бешахс месозад. Чунончи, ёриднханда пеш аз феълй асосй вокеъ мешавад:
Бе об чй бояд кард? Кучо бояд рафт? (Хаким Карим). Холо ин корро хатман, сарфи назар аз хамаи мушкилихои гушношунида бояд анчом дод (Мухаммадиев). Бояд кайд кард, ки нортреткашй жанри дустдоштаи Рахимов аст («Садои Шарк»).
Ёриднханда дар байни феълй таркибии номй меояд:
Камбагалхои чахонро муттахид бояд намуд, Чанг бо урдуи истиемор мебоист кард
(Лохутй).
Шаклан бояд аз феълй алокаманд дур шавад хам, барои ифодаи хамон тобишхои асосии маъно хизмат мекунад. Дар ин сурат вай монанди феълхои хостан ва тавонистан бо шакли аористи феълй алокаманд мувофикаг дорад:
Аз Москва телефон карданд, ки бояд фардо ба пойтахт парвоз кунам («Садои Шарк»). Имруз ки шумою Мушаррафа мехмони ази- зи ман хастетон, бояд каме хурсандй кунсм («Садои Шарк»). Мал бояд ба шумо як чизро гуям («Садои Шарк»).
Ёриднханда,и бояд вобаста ба шаклу мазмунй фсъли асосй вз оханги сухан тобиши маънонн шарту эх,тимолро нфода мекунад: Ако, шумо бояд маро ёфта мепурсидед («Садои Шарк).
Махсусан дар таркибхои бояд дар хона бошад, дар хона бояд бошад, бояд омухта бошад, бояд ором шуда бошад ва f. дар ифодаи тобиши маъно ёридихандаи бояд бо шояд хамвазифа шуда метавонад.
Шакли мебоист нисбат ба бояд камистеъмол аст. Вай бо масдари мухтасар дар як таркиб омада, монанди бояд феълй бешахс ташкил медихад:
Суетню навмедн аидар ро\и за.чмагкаш хатосг, То нафас бокист дар тан, кор мебоист кард.
(Л о \ у т й).
Шаклан мебоист низ аз феълй асосй дур шуда, бо он мувофикат'! шаклй ва маънои 1'айдо мекунад ва бештар бо тобиши ифодаи шарту зарурат меояд:
Цемента ба канал даркорй мебоист дар як мураббаъ сантиметр 140 кило фишорро бардорад. — Мебоист ман баъд аз чанд руз и дигар аз хизмати харбй озод шуда, ба кишлоки худ бармегаштам. — Як одами хату саводнокэо ёфтан даркор буд, ки вай мебоист гуфтахои Нар- зиро ба руи кога? менавишт (Хаким Карим).
Аз феълн шоистан дар забони хозираи точик факат шакли шояд (таърихан шахеи сеюми танхои аорист) истеъмол мешавад. Вай бо феълй асосй хампахлу омада метавонад: шояд равем, шояд омада бошанд, шояд ичро шавад ва м. ин.
Хамчунин вай, монандй бояд, аз феълй асосй дур шуда хам метавонад. Дар хар ду сурат хам ёридихандан шояд асосан бо шаклн аористи феълй асосй мувофикат карда, барои ифодаи маънои эхти- молин амал ва пуркувват кардани он истеъмол меёбад:
Бо хаёли ин, ки шояд вай хам омада бошад... челаки падарашро ба cap шрифта... ба куча баромад (Хаким Карим). Шояд маро фа- ромуш карда бошед. Шояд мо ду кас шуда оем («Садои Шарк»).
Мумкин аст, ки шояд бо шакли дигари феълй асосй (масалан, замони хозира-оянда) мувофикат кунад, лекин тобиши маъноии он тагьчр намеёбад:
Шояд баъд аз ин амаки Муха мм а дм у род хам... ачина барин а?, чашм гайб мезанад... («Садои Шарк»).
ПРЕФИКСХ.ОИ Ш АКЛСОЗИ ФЕЪЛ
§ 350. Я к гурух префиксхои феълии забоин точикй бо феъл омада шаклхои грамматикй месозанд ва ба воситаи онхо тобишхои нав.ч грамматикй ва услубии феълхо— хамчун никор, замой, охангнокин сухан ва гайра ифода меёбад. Ии гуна прсфиксхо маънон аслин (лек- оикии) феълро тагьи.р дода метавонанд иа бииобар ин префексхои шаклеоз номида мешаванд: на-, ме-, би-.
Префиксы на-