- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
Вазифаи калимасозй дар он зохир мешавад, ки овяз\о барон сох- тайн калимахо хамчун масолех истифода мешаванд. Масалан, дар калимаи бодом овозхои [б], [о], [д], [о] ва |м] ба енфати маеолехи сохт- мон хизмат мекунанд ва аз хамин ру мавчудняти ни калима хамчун вохиди забони ба микдори муайяни овозхо, тартнби онхо, сохти хнчо- гию задапокн вобаста аст: дар сурати риоя нашуданн ин коида калима ё хамчун вохиди лугавй аз байн меравад ва ё ба калимаи дигар табдил меёбад. Ба туфанли хамин алокамандии маъно бо таркиби овозн муттахндиш яклухтии калима, снмои фонетикин он ба вучуд меояд, ки ба ин восита сохнбони забои як калимаро аз калимаи днгар фарк мекунанд. Оре, мо калимаи стол-ро аз калимаи стул махз аз он иабаб фарк карда берун аз матн хам мешиносем, ки дар таркиби яке садоноки [о], дар днгаре садоноки (у] хает. Ин чо вазифаи калимафарк,- куни ё калимашииоенн фонема мушихида мешавад. Аммо барон шн- иохтаии таркнбн овознн калима мавчудиятн чуфтн калнмахое, ки бо як оооз фарк мекунанд, квазиомонимхо (саф на каф, дор ва дур) шарт пест. Калимахои санг ва оташ квазиомоним набошанд хам, мо онхоро ба хуби фарц мекунем.
Хамин тарик., вазнфахои калимасозй ва калн.мафарккунй ду пах- луи як масъала мебошапд. Бо вучуди чунин алоцамаидй дар забои ваднфан калимасозй бар вазифаи калимафарккунй бартарн' дорад, зеро нчрои вазифаи дуюм ба вазифаи якум вобаста аст. Хар овоз (фонема) ба енфатн воситаи калимафарккунй дар сурате истифода шуда метавонад, ки дар сохтаии калимахо ва шаклхои гуиогуни онхо ипгтн рок дошта бошад.
§ 10. Овозхои нутк аз рун муносибатаиши ба ин ду вазифа фарк. мекунанд. Вазифаи калимасозй хоси хамаи овозхост, зеро тамомн во- ситахон овозй дар калимасозй ва шаклеозн иштирок мекунад. Аммо вазифаи калимафарккунй овоз.хоро ба ду гурух чудо мекунад: а) овозхое, ки аз бобати тавлид па хусусиятчои физики аз хамдшар фарк мекунанд. вале бе тагьнри маънон калимахо якдигарро нваз карда метавонанд, масалан, садоноки [а] дар калимахои банд ва канд, сафед ва коса; б) овозхое, ки а з р у и xiy с у с и ягхои т а в л ид и фи з и к и б а хамдигар шабохат доранд, вале бо тагьнри маъмои калима якдигарро нваз карда намстанонанд: масалан, садонокхои [у] ва [у] дар чуфтн калимахои бур ва бур, гул ва гул, куш (азкушндан) ва куш (аз куштан). Овозхое, ки цобилияти калимафарккунй дошта якдигарро бе тагьнри маънон калима нваз карда наметавонанд (масалан, овозхои [у] ва [у] дар калимахои боло) фонема номида мешаванд. Овозхое, ки кобилииги калимафарккунй надоранд (шаклхои гуногуни зохиршавии овозн [а] дар калимахои боло), т о б и ш хо и як фонема хисоб мешаванд.
§ 11. Фаркн днгари мухими фонема аз тобншхои он дар ин аст, ки фонема вохиди муста кил буда, ба мухитхои фонетики тобсь нест, аммо тобишхои фонема вобастаи мухитхои фонетики мебошад. Таъ- сири каму бевш мухитхои фонетикй мустакилиятн фонемаро тагьир намедихад. Масалан, фокемахон у ва у дар хамаи холатхои фонетики: дар аввал, банн ва охири калима, дар хичохои заданоку безада, ку- шодаю баста ва гайра аз хамдигар фарк мекунанд. Бо вучуди таъси- ри ин омн.тхо овозхои у ва у мустакилиятн худро чуй фонемахои гуно- гун пигох медорапд. Баръакси ин пандоииш тобишхои гуногуни фо иеман а хамеша ба мухитхои фонетики вобаста мебошад. Масалан, фономаи а дар калимахои банд, канд. сафед ва коса тобишхои гуно- гун дорад, ки бесабаб нест. Вай дар калимаи банд, дорон тобишхои Оа пеш моил ва дар канд дорой тобиши ба кафо моил мебошад, зеро дар калимаи едум бо хамсадои пешизабоннп [б] ьа дар калимаи дуюм бо хамсадои забончагии [к1 омадааст. Сабабн ихтисори тамдиди а дар
1g
калиман сафед ва афаудяни дароз-ии он дар калимаи коса ба мавкеи ин садопок дар хичои анвял вя охири калима вобаста аст.
Хамин тарнк, дар байни овояхои нутк ду хсм фаркият мавчуд аст. Яке ба мухитхои фонетики хеч гуна ялокяманли надорад иа онрп низоми фонологии забон идора мекунад. Чупнн тафовутхо фаркия- тн фонемагй ном дошта, сохибонн забои опхоро равшан дарк мекуианд. Фаркиятхои фонемагй дар байни вохндхои озод. дар система» тазод хои лингвнетй мушохида мешаванд. Фаркияти дигарн овозх.о бя хо- латхои фонетики вобаста мебошанд ва сохибони забон, агар диккати махсус надиханд, онро фарк. нямекунанд. Ин тафовутхо фаркияти тобя шй ном дорад. Фаркияти тобишй дар байни тобпшхои фонема дида мешавад.
Фаркиятхои фонемагй на тобишй дар хамаи зяоонх.о як хел нест. Фаркияти фоиемагин як забон дар забони дигар метавоияд бя сифати фаркияти тобишй зохир шявад ва ё барьакс Бпнобар ин муносибати фонема ва тобишхои он хамеша дар заминай матсриалхои забоин ало- хида муайян карда мешавад.
§ 12. Фаркиятхои муст а кил ва номустакил дар муайян памуданн фонема ва тобишхои он омилхон асоси бошапд хам, барон пурра таъ- ни кардани муносибати бяйни фонема ва тобишхои он меъёрн ягопа ба шумор намераванд. Масъалаи муносибати байни фонема ва тобишхо дар назарияи фонема низ аз масъалахои ясосиест, ки хялли он чараёни мураккаби истеъмоли фонемаро дар забои ошкор мссозад, Микдори фонемахо дар хамаи забонх,о инсбат ба микдори тобишхо (овозхои нутк) кантар асг. Ин холат аз он сабаб руй меди хад, ки хар як фонема (масалан, фонеман а) вобаста ба омнлхон гу- погу::: мухнти фонетики (дар хямнишинй Go овозхои гуиогуп, дар ав- вал, мобайн ва охири калима, синтагма ва гайра, чар хичохои кушода ва баста, зяданок ва безада), сабки нутк. (сухбати оддй, баромад дар мачлис), мухнти нутк (сухбат дар найди дастгохн овоздори кор ва г.). фарад сниму сол (нутки кудак. одами чавоп за мярди пир), чине (зан ва мард), нутки намояидягонн лахда.чоп гупогун ва гайра зохнр мешавад ва вобаста ба ин шароит метавонад тобишхои знёде дошта бошад.
Дар забоншиноси муносибати байни фонема ва тобишхои он ба воситан категорияхои кулл на чузь муайян карда мешавад. Фонема мафхуми куллест. ки дар шаклл чузъхов еершумор пяднд моояд. Хамаи овозхое, ки мо талаффуз чекунем, тобишхо (чузъчо) мебошанд, ки дар фонемахо (кулл) муттахид мешаванд. Фонема хамчун кулл умумн ва абстракт аст, нале хамеша дар шакли ягой овозй копкрет зохир мешавад Да х.амнн еабаб юбишхои еершумор дар микдори мах- дудн фонемахо (дар забони точикй дар сн фонема) ба хам меоянд. Дар фонема муттахид шудани тобишхои зиёд ба туфайли он нмкон- лазир мегардад, кн хар як тобишй фонема дар мухитн муайян пайдо мешавад, ки дар он тобишхои дигари хамнн фонема зохир намешаваид (фярки байни тобишхо низ дар хамнн аст). Дар айни за мол ин тобиш чуй зухури фонема! муайян хамчуиин аз юбишхои фопемахон днгар фарк мекунад. Азбаеки тобишхо ба мухитхои муай- яни фонетики вобастаанд, дар байни онхо муносибати такмили истеъмоли якдигар мушохида мешавад. Мачмуи истеъмоли тобишхо истеъмоли (дистрибуциям) пурраи фонемаро ташкил менамояд ва ин хо- диеа имкон медихад, ки мо зухуроти гуногуии овозхоро дар чараёни нутк ошкор карда, опхоро дар микдори муаняни фонемахо муттахид намоем.
Хамин тарик, дар муайян иамудани муносибати фонема ва тобиш низ омилхои функционал» халкуианда буда, шабохати физики ва тяв- лидй ба кор намеравад.
17
Х-322
гун (фардй, х.атнй, хамнишинй, мавкей ва гайра) мешаванд. Аммо дар байни он.\о як тобнш хамеша хамчун тобнши асосй, хамчун на мояндаи асосии фонсмаи му.вофик зочнр мегардад. Ни тобнш дар та лаффузн алохндаи овозхо ё дар мухитн фонетнкие зо\ир мешавад, ку таъсири ин мухит ба овозй нутк ба дарачаи мнннмалй бошад. Хан- гоми тавеифн фонема камин тобнши асосй ба эътнбор шрифта мешавад. Тобишхои асосии садонокхо дар таляффузи алохндаи онхо, тобнш хои асосии хамсадохо пеш аз садонокхо (махсусан, неш аз садоноки а ва о) зохир мешаванд.
Фонема хурдтарин вихиди занчири системаиовозии забон аст, к и барон сохтан ва шннохгани калима ва шаклхои он исгнфода мешавад.
МИШОНАХ.ОИ ФОНЕМА
§ 14. Фонема хамчун вовдди мустакили системаи овозии забои дорой як силсила нишонахои тавлндию физики мебошад. Ин нншонахо дар низоми фонетнкии забои иазифаи гуногун доранд. Як гурух нишо- нахо барон фарк карданн як фонема аз фонеман днгар (як калима аз калимаи дшар) истифода шавад, гурухи днгари он.\о барои ташкили симои фонстикни фонема (калима) хнзмат мекуианд. Масалан. фонсмаи д дар забони точикп дорой нишонахои шаншувнокй, пешизабони, зичн, чярангнокй, гайрндимогй (дахонй) ва руизабоий мебошад. Панч нишонаи аввал_ барои мавчудняти фонемаи д мухим аст, зеро ин фонема ба воситан ин нншонахо аз фонемахои дигар: фонемахои лахнй (дам нам), гайрипешизабонн (дар—бар, дор—кор), poF (дар—зар),бе чаранг (дор—тор), димогй (дом—ном) фарк. мскунад. Аммо нишонаи руизабоий (дорсалй) барои д нишонаи фарккунанда хиеоб намеша- вад, зеро дар забонн адабии хозиран точик хамса дои шавшувпокп гайпи пешизабонии зичи [д] мавчуд нест, кн хамса дои [д] бо он м,у- носибати тазоди пайдо кунад. Нишонахое, кн барои фарк. кардани л о а к, а л я к ч у ф т и ф о и е м а х о (калимахо) истифода мешаванд, нишонахои фарккунанда (фонемагй ё фонологи) ном доранд. Нишонахои овозхо, ки кобилияти фонемафарккунй (маънофарккунй) надоранд, нишонахои тобншй (ё гайрнфарккуианда) ном дор;анд.
Фонемахо аз хамдигар бо як ё чанд нишона фарк мекунанд. Масалан, фонемахои д ва т (дор-тор) аз якдигар бо як нишона — чаранг- нокнву бечарангй, д ва в (додй-водй) бо ду нишона — чои ва тарзи тавлид, д ва ф (дона-фона^ бо се нишона—чой. тарзи тавлид, кори садоиардахо фарк мекунанд. Аз еабаби он ки фаркиятхон фонемагй махз ба нишонахои фарккунанда вобаста мебошанд, гохо фонемаро хамчун мачмуи нишонахои фарккунанда гаъриф мекунанд.
Нишонаи фарккунанда яке аз мафхумхои асосии низоми фонологии забон аст. Вай нмкон меднхад, ки доиран тагьирот ва худуди гус- тарнши тобншх,ои фонемаро муайян намоем. Фонема метавонад са.хт тагьир ёбад ва тобиш.чои сершумору гуногун пайдо кунад, вале дар хамаи ни мавридхо нишонахои «фарккунандаи худро пнгох медорад, вагарна мустакилиити худро аз даст меднхад на чудо кардани он аз фонемахои дигар имконпазнр мегардад. Лз хамин сабаб доиряи гус- тариши тобишхои фенемаро фонемахои днгар, системаи фонологии за бон таънн менамояд.
Нишонахои фарккунанлаи фонемахо пас аз муайян карданн системаи (микдори) фонемахои забон мукаррар карда мешаванд, зеро нишонахои фарккунанда дар натичаи мукоисаи фонемахои алохида ош- кор мешаванд. Микдори нишонахои фарккунанда аз микдори фонемахо камтар аст, зеро ».к нишонаи фарккунанда метавонад мансубн панд фонема бошад. Масалан, нишонаи чарангнокиву бечарангй чуфт- хои хамсадохои б-н, u-ф. д-r, з-с, ж-ш, ч-ч, г-к, г-х-ро фарк мекунонад
Ни шона и фарккунанда мнели фонема вохиди абстракт буда, аз фонема алохида чудошаванда аст, вале хамеша махз дар фонема зо чир мешавад Аз хамнн сабаб фонема дар мехвари чонншипи тачзии газир мебошад.
Пишонахои тобишии фонема ннз дар забон вазнфан махсус доранл. Бо вучуди аз овозхон алохида сохта шуданаш калима на хамчун силсилаи овозхон алохида, балки хамчун зохнди яклухт, кн дар он чихат хои маъной ва овозй омезиш ёфтаанд, аз руи симон умумии фоистикн- аш дарк ва шинохта мешавад. Симон фонетикии калимаро унсурхии овозни таркибн он муайян мекунанд. Аз хамин ру барон шинохта i ва фарк кардани калимахо хаман фаркиятхои овозн, ки дар забои вокеъ мегарданд ва дар таркибн хамнипшнихои муайян дарк мешаванд, хизмат мекунанд.
§ 15. Пишонахои фарккунандаи фоиемаро мукоиса ва мукобала — тазодхо ошкор мссозанд, бинобар ни пишонахои фарккунандаро вохиди мукобала (тазод) ннз мегуянд. Тазод навъхои гуногун дорад: дуаь зогй ва чандаъзогн, ирнвативй (хастй—нести), дарачагй, муодил, усту- вору ноус.тувор, мутаносиб па махдуд. Баъзси ин тазодхо навъхои гуногун доранд. Аэ ии газодхо тазоди дуаъзогии мутаносиби привативй дар тахлилп фонологи ахамиятн калон дорад, зеро чуфти фоиемахои муконсашаванда бо доро будаи ё доро набудани як нишонаи фоно логн фарк мекунанд Ra яз хамнн ру тафовутн байни опхо ба осони ошкор мегардяд. Масалан, фарки байни фоиемахои д ва т, кн ба як нишонаи фарккунанда чарангнокию бечарангн асос ёфтааст, дар ка- лимахон дар тар, дор-тор ва г. ба осонй ошкор мешавад. Лъзои тазо ди мутаносиби привативй, ки дорой як нишонаи фарккунанда (дар ин чо чарашноки) мебошад, нишонадор на аъзои тазод, кн аз ин иишона махру м аст, бенишона ном доранл. Дар та к.тили фонологи муносибати хамнисбатй басо мухим мебошад. Муносибати хамписбатй дар байни чуфт\ои хамнисбатн фонемахо, кн бо нишонаи хамнисбатй алока- маид мебошанд, мушохнда мешавад. Масалан фоиемахои д ва т ((уфти хамнисбат) байни худ алокаи муносибати хамнисбатй доранд, зеро онхо бо аломаш хамннсбатин чарангнокию бечарангн ало- каманд мебошаид. Хамин гуна муносибат дар байни фоиемахои б-п, в ф, з-с ва г. мушохнда мсшавад. Мачмуи чуфтхои хамнисбат силсилаи (кагори) хамннсбатхоуо ба вучуд меорад: б-п-в-ф-д-т-з-с-ж-ш-ч ч- i-K-f-X.
§ 16. Мнкдори фоиемахои забон ва нншонахои фарккунандаи онхо дар мухити к.авн (мухнти фонемафарккунй) ва ба воситан газоди yciyaop муайян карда мешавад. Дар мухити заънф барки байни аъзо- хои тазод аз бани меранад ва тазоди фонемахо бархям мехурад. Мя- салан, барон нишонаи фарккунандаи чарангноку бечаранг мухити ан- вали калима, пеш аз садоиокхо, хамсадохои сонорн ва хамса дои [в]кавн хисоб мешавад. зеро дар ин холат хамсадохои чараигдор аз бечаранг- хо фарк, мекунанд: бар-пар, сард-зард. ганда-канда. Аммо мухити охнри калима, пеш аз ист ва пеш аз чарангдорхою бгчарангхо заъиф аст, зеро дар он газоди байни ин хамсадохо бархам мехурад, яъне аъзои нишонадори тазод (чарапгнокхо) нишонаи худро аз даст дол. ба аъзои бенишона (бечарангхо) табдил мешавад, бодпо [богпо], себ ча |сепча], садто jcaгто] ва f. микдори фонемахо одатан ба микдори тазодхо баробар аст.
ТРАНСКРИПЦИЯ
§ 17. Нугки овозй дар хат ба воситан а.юматхои махсус — харфхо ннънкос меёбад. Аммо ба воситаи харфхо нутки овозиро дар хат пур- pa шгьнкос кардан номумкин аст, зеро дар банни овоз ва харф муво- фикати комнл дида намешавад. Аз хамин ру дар тадкикоти ил ми барои нурратар ошкор намудапи хуеусиягхои пущи овозй хатт.ч махсу-и овоз нависи гранскрипцмяро истифода мебаранд. Мухимтарин фаркн транскрипция аз хатти маъмул ни аст:
а) транскрипция хашомн тасвири оохти овозй таихо ба воснтахои овозии забои такья мекунад ва ягой коидаи хату нмдоро риоя намеку- над: максади ягонаи транскрипция харчи нурратар нишон додани таркиби овозии калима ё чумла мебошад; б) дар хат як харф мета в он ад фонемахон гупогунро тасвир кунад, вале дар транскрипция як харф таихо як овозро ифода кунад. Як овоз дар хат метавонад бо харфхои гуногун ифода шавад, вале дар транскрипция б«яд як овоз ба воситаи як харф ифода шавад.