§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.

Артикли е ро яз хиссахон нутк танхо кем кабул менамояд- Би- нобар ни артикли -с аломати грамматнкни ном ба шумор меравад^-

Артикли -с хусусияти эиёди грамматмкй дорад, ки онхо дар матн бярчягта зохир мегарданд.

Хусусияти умумни артикли -е ин аст, ки калимаеро аз байни ап- бухн калимахои хамчшгс чудо намудя, чихати нредмстиашро равшан менамояд ва ба ни восита опро аз таногуби мантнкнаш йстисно ме- гардонал. Чунончи, дар чумлаи «Аз ни куча одам гузаштааст» кали­маи одам ба тамомн немхои хамчннсаш тааллук дошта, муноси­бати он хамчун категорияи лугавию грамматики зохнр мегардад, яъне аз ни куча одам гузаштааст, на чнзи дигар. Ин аст, кн калимаи одам дар ин мисол маънои басо васеъ дорад, вай одами алохида ва ё гуру­хи одамонро не, балки маф.чуми тамомн одамонро дар хул тачасеум памуда, ба прелметхоп гайришахс мукобил гуэошта шудааст.

Дар чумлаи «Аз ин куча одаме гузаштааст» калимаи одам маф хуми умумй надорад ва хамаи хамчннсонн гурухи лексики граммати- кнашро фаро памегирад- Дар ин мисол исми одам бар хилофи мисоли аввал ннсбатн мантики надорад. балки мафхумн махсус гирифтааст. Дар ин маврид махз гузаштани одам дар назар дошта нашудааст. балки аз тамомн одамон гузаштани касеро далолат мекунад. Вазнфан умумии чудокунни артикли -е дар маврндхон алохида ба таври гуно­гун вокеъ мешавад.

§ IH2. Тахлили мавкеи артикли -е ва дигар морфемахое, ки бо нем меоянд, хусусиятн грамматикии артикли -е-ро барчастатар нн- шон медихад. Ба гурухи морфемахое, ки дар охири нем васл меша­ванд, суффнксхои чамъбанди, бандаки изофн, баидакчонишинхо, ар­тикли -е ва пасоянди -ро дохнл мешаванд. Барои ошкор памуданн хосияти артикли -е чунин ду навъи ибораи изофнро аз хам чудо кар­да, тахлил намудап ахамияти калон дорад^: I) нборас, кн дар он ба немн муайяншаванда енфат тобеъ шуда меояд (китоби хуб), 2) ибо- рае, кн исми асосии опро исми дигар муайян мекунад (китоби муал лим) Ибораи навъи якум метавонад тафеил ёбад ва калнмаи тафеил- диханда (аъзои сеюм ва минбаъда) бо калимаи муайяншаванда ха меша робнта ва муносибати муайяне дорад (китоби хуби муаллим). Дигар чихати мухимми иборахои мазкур он аст, ки бо онхо артикли -е ва ё бандакчонншпнхо омада мставонанд (китоби хубе, китоби хубаш). Ибораи хели дуюм ннз тафеил ёфта метавонад, вале дар ни колиб калнмаи сеюм на ба аъзои якум, балки ба аъзои дуюм тобеъ шуда, онро муайян мекунад (китоби муаллими хуб, китоби муаллимн ба- родари чан), /(ар ин кабил нборахо артикли -с ва баидакчонишинхо ба аъзои якум чутааллик шуда наметавонаид (китоби муаллнме). Ин аст, ки дар онхо номуайянй ё ки ягонагии аъзои якум ба воситан як (як китоби муаллим) метавонад ифода шавад. Аз ин ру, артикли -е танхо барои колиби якум, вале як ба хар ду колиб мансубият дорад. Бо морфемахон гуногун якчоя омзданн артикли -е вя дар иборян навъи якум дар чон ихирип ё ки пеш аз охирин (хангоми ом.тдани пасоянди -ро) вокеъ шудани он ба муайяниву номуайянии нем таъсир намерасонад Чунончи. мукоиса кунед: Мардумн бнсьёреро ба сари саройчое гун тидам (Айпи). Хавл-ш вайропаеро, ки аз падараш мерос моида буд, дируз фурухтааст (Айнй). Аз ин тахлил нн маьнй низ рав- шан мегардад, ки артикли -е бо иборахои колиби якум на бандЪкчо- пнщинхо дар муносибати иловатин дистрибутив]"! мебошад.

уЧаъио ва мавкеи истифодаи артикли -е нишон медихад, кн дар заботж точикй ду артикль ( е, ва е*) истифода мешаванд, ки дар ифо­даи маънои грамматики аз якдигар фарк мекунанд.

§ 183. Маънои умумии похиди муайянкупаида шпора ба предметн ба шунаванда маълум мебошад, вале вохиди номуайян предметн ба шунаванда номаълумро ифода мекунад. Аз хамин чихат вазифаи асо сии артикли -Ci нфодаи номуайянй мебошад: у хам дар шабхое, кн ба чое ба мехмонй наравад. нн чо омада, хотири дустонро бо газале ва суруде нюд мекард (Айнй). /lap хамин дам аз рун хавлй овозй занаке баланд шуд (Икромй).

Дар ифодаи номуайянй категорияи морфологии шумора ннз таъ­сир мерасонад. Артикли -е. одатап бо исми танхо меояд, нн аломат

А

бо исмхои чомсъ, к и хусусияти ягонагй на чудошавн доранд, низ во- кеъ мешавад:

Гурухс мсрафтанд, гурухе меомаданд (Икроми). Дастае аз мо- тамдорои куртахои каОуди дароз пушида Луда и д (Икроми).

Артикли -ei дар баробари номуайянй ягонагин предметро низ ифо да мекунад. Агар исмхо шумурдашаванда бошанд, маънон ягонагй Ооз хам равшантар зохнр мегардад:

лайраг каламе ва когазе аз кисаи багалин худ бароварда, харф- хои сухаионн Руста мча ро бо хисоби абчад шумурда дид (Айнй). Ьаъд аз соате Лшрафчон Х.очн Абдулазизро бо духтараш шрифта овард (Айнй).

Дар ин вазифа калимаи як хамчун муродифп артикли -ei исти­фода мешавад, яъне исмхое, ки бо як меоянд, на танхо игонагии предмет, балки номуайянни онро хам нфода мекунанд:

Як шаб.. Абдусаттор аз хавлнаш барои гуштхарй баромад... (Айнй)

Баъзан бо як исм хам артикли -е, ва хам калимаи як истифода мешавад. Дар ин холат омезиш ёфтанн унсурн услуби китобй (артик­ли -е) иа гуфтугу (бо калимаи як) хамчун таъкнди номуайянй ба на­зар мерасад:

Мадрасан Бадалбек дар як баландие вокеь шуда буд... (Айнй). •Май як рузс бо як хамрохи худ аз Когон ба шахр омадан мехостам (Айнй).

Эзох. Агар калимая як ба маъной шуморагилш омада бошад, нем хсч гох артикль кабул иамекунад:

Дар арнза nnti як халлочи. «к чарху дук, ин гахтасабад, як офтобан чухн, як чумча. як габак,н еафед на як дона \ам деги чувни гушакшикаста наиншга буд (Айнй).

Дар ифодаи номуайянни нем чонпшини ягон низ истифода меша­вад:

Пи тавр бошад, ягон рузи таътил уро ба хучраи май шрифта биёр! (Айнй) . Агар дар хавлнаш ягон кори зуртар Оарояд, у хам маро бурда, кардани ин корро мефармуд (АЛнй). Шабхушни талабахо дар шабхои таътил дар ягой хучра чамъ туда савтхонн (сурудхони) кар­дан, гачабозй намудан ва подшохбозй кардан буд (Айнй). Ягон гунох надошта бошад... (Икроми).

Дяр ин мисолхо калимаи ягон ро бо артикли -с, озодона нваз кар­дан мумкин аст: рузе..., кори зуртаре, хучрае, гунохе Бо як исм исти­фода шуданн хам калимаи ягон ва хам артикли е_: низ мушохнда ме­шавад Коргар бунакро бо ягон муноснСа > е„. аз усгокор мегирад (Ир- фон). Агар корро бо ягон бахонае лат дихад, ба муддатн бекориятон баробари коркарди хамешагнятон хак дихад (Ирфон). Ягон накше дпда намешавад («Садои Шарк»).

Я 1 о х. Паъзаи бо исм дар як маврид ба заммн артикли -e_L on ё як чонншин- хон алпхгдан номуайянй (кадси, ким-чй хел. ким кадом) пмада, номуапишш окре равшантар зохнр мекунанд. Ин тарзи кфода бештар бл углуби гуфтугу хос аст:

Ба оромнм фавкулодда фака-г каровул ба кадом касс сухан карда халал :.ie- раеоиад (Рахим Чалил! уро бнрознрда иа ким-чй хел одам ба шавхар медкханд {«Садои Ша;)к>1 Кадом як наг ал тнрезан лухтурхоча ни чормаг.зро хаво дода худа-ч гакб задааст («Садов Шамц»), Пу-i хлпрпфпрм ва боз кнм-кадом як буи тези но- фэрам ба димог мераенд («С.адш Шарк») Капом як китоберо ба зери сараш мон- д.а хоб кщутплст («Сидни Шадк»).

Вярон ифодаи номуайянни нем чонншнни манфин хсч низ исти фода мешавад:

Аз рузи омадашаш х еч кОр накардааст (Икроми). Аз ома дани у хеч к ас хабар надорад (Пиёзй).

Баъзан fio як нем истифода шуданн хам артикли -ei ва хам чони шипи манфии хсч дида мешавад:

Хоч коре есет бе зав, хуб шуд, Ифтихорс пост бс заи, хуб шуд

(Ту р су 1.1 зола)

Хамим тавр, ба артикли -ei дар ин мавкеъ хамвазифа будани ка лимахин «к, ягон, хеч, кадом ва ба чои хамдигар истифода шудани онхо далели он аст, ки вазифан асосии артикли -е_; ифодаи номуайянй ва ягонагм мебошад.