- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
МП ва давомнокии амалро ифода мекунад. Шаклхое, ки префикси ме- доранд, маънои такрори мулкаратиро низ дар бар мегиранд:
Чй кор кунам! — гуфт ва имдодталабона руяшро суи Косим гар- донид ва мунтазири ганй у шуда, чашмонашро ба вай духта истод (Каким Карим). Х,очй Касанбек камтар фикр карда истоду даст аф- шонда баромада рафг (Икромй). Курбошй дасти мачрухашро бо ёр- мандии ду нафар аз йигитхояш бо румол сахт баста истода буд, дар хамин асно тири Коваленко ба яке аз йигнтхои у, ки дасти уро мебасг, расид (Каким Карим). Сайд Амон аз дур ба у нигох карда меистод ва ба худ реча мекашид, ки чй тавр карда бо у шинос мешавад (Му- хаммадиев). Аз чумлаи дехкононе, ки аз он чон ба отпуска омада меистанд, акаллан як кас хам дар ин хусус шикоят намекунад-ку! (Каким Карим).
Феълй ёридихандаи истодан дар таркиби феълй хозираи давом- дор (муайян) омада, чараёни хозираи амалро мефахмонад:
Духтарат акиун калон шудааст, аз пасу пеш ба вай дахан зада истодаанд (Айнй). Суи дару девор синча карда, гурс-гурс кадам мон- да омада истодани ду кас ба назараш намудор шуд (Каким Карим). Сохнби туй илтимос кард, хамин ордро ба туйхона бурда истодаам (Мухаммадиев). Лаб.хои махини Захро монанди лабхои одаме, кч вайро табу ларз гирифта истода бошад, ларзиданд (Каким Карим).
Феълй истодан дар таркиби феълй фармоиш омада, ба он маънои давомнокй ва мулкаратй медихад:
Ин корро ману Ислом ба чо меорем, шумо факат аз берун, аз каровулхо хабардор шуда истед (Каким Карим). Охир, тез тез хат карда ист, — гуфта будед-ку? (Улутзода).
§ 371. Феълй мондан. Феълй ёридихандаи мондан дар таркиби феълхои замони гузашта ва хозира-оянда омада, давомнокию нотамо- мии амалро мефахмонад. Вай барои ифодаи давомнокй бештар бо феълхои гайри кору харакат кор фармуда мешавад: андеша карда мондам, саросема шуда монда буд, одат карда мемонад ва гайра:
У ба асп назар андохта дуру дароз фикр карда монд (Рахим Чалил).
§ 372. Феълй гаштан (гардидан). Ии феълй ёридиханда дар феълхои таркибй ба шакли замони гузаштаи наздик (гашт), гузаштаи дур (гашта буд), гузаштаи хикоягй (мегашт) ва монанди инхо омада, давомнокй ва мулкаратии амал ва холати замони гузаштаро мефахмонад: кор карда гаштам, хонда мегашт, гуфта гаипа буд ва гайра
Вай дар хавлии хучаин чанд сол бачабардори, иайчакашони, чой- чушонй барин кор.хоро карда мегашт (Каким Карим). Наим чанд руз дар байни шакку шубха ва боварню хайрат азоб кашида гашт (Икромй). Мисли одамони дуппадуруст кор карда мегаштам, хатто ба шумо мусафедон ёрй хам расонда меистодам (Каким Карим).
Феълй гаштан дар феълхои таркибй ба шакли паклй омада, чараёни хозираи амалро ифода мекунад: кофта гаштаам, нурсида гаш- таем, мехнат карда гаштааст ва гайра. Ин шакли ифода бо маънию хусусиятн давомнокии худ ба феълй хозираи давомдор (хонда исто- дааст, ронандагй карда истодааст) ва баъзан бо хозира-оянда (му- аллимй мекунад) мутобикат дорад. Фарк дар тобиш ва истеъмоли услубии ин шаклхост:
... хатто гумои кардан мумкин буд, ки... дар хавзи азимн торик одамон фонус дар даст чизеро чустучу карда гаштаанд (Мухаммадиев). Латиф дар отряди Исмаг Командир, Набй, Солех дар дари Ту- ракул ятнмй мекунанд, Шариф бошад, даравгарй карда гаштааст (Каким Карим).
§ 373. Феълй ёридихандаи гардидан (гаштан) дар феълхои таркибй ба шакли аорист ва хозира-оянда маънои давомнокй ва мулкаратии амали замони хозира-ояндаро ифода мекунад: навишта ме- гардам, гуфта мегарданд, хизмат карда гардад ва гайра:
Ленин, гапи худамон, сархадчиён пазорат карда гарданд хам, алокаи хешу таборй якбора канда нашудаает (Мухаммадиев).
§ 374. Феълй гирифтан. Бо ёрии феълй гирифтан аз шакли масда- рии феълй асосй феълн таркибие сохта мешавад, ки хамаи шаклхои замонии он ба намуди давомнокии феъл мансуб аст: рехтан гирифт, ran задан мегирифт, омадан мегирй, раксидан гир ва м. ин.
Феълн гирифтан дар шаклхои замени гузашта cap шуда давом кардани амалро мефахмонад. Шакли гузаштаи хнкоягн маънии даво- ми мулкаратиро равшантар ифода мекунад:
Духтар инро гуфту гирист ва аз чашмони шахлояш каграхои ашк ба руи гулобиранги у шоридан гирифт (Рахим Налил). Пас боз занг заданд ва хар кас ба синфи худ даромада, харрузанги барин даре хондан гирифт (Икромй). Рулгула наздик шудан гирифт (Айнй). Хамин тавр рузхо, моххо ва солхо паи хам гузаштан мегирифтанд (Хаким Карим).
Чунии феълн таркиби бо ёрии гирифтан дар шакли замони хози- ра-оянда (навиштаи мегирем), аорист (навиштан гирам) ва феълй фармоиш (навиштаи гир) давом додани амали саршударо мефахмонад:
Онхо ба мо ягон рохашро гуянд, дигар хамаи мехнат ва корашро кардан мегирем (Икромй).
Акнун минбаъд хар хел гапхоро гуфтан намегирад (Хаким Карим). Шумо охиста-охиста чидан гиред.— Ба вай корат набошад, ба рохат рафтан гир!
§ 375. Феълн омадан. Ин феълн ёридиханда хам бо феълй асосй омада, таркибе месозад, ки дар хамаи шаклхои замонй давомнокии амалро мефахмонад. Дар шакли замони гузаштаи феъл давом, ан- чом ва натичаи амал, аммо дар шакли хозира-ояпда хануз давом доштани амали пеш саршуда ифода меёбад:
У дар хонаи бой бисту панч сол кор карда омада бошад хам, аз музди хизмат чнзе пасандоз карда натавониста буд (Айнй). Мубо- ризае, ки май дар давоми се сол бурда омадам, патичааш фахат хамин руз маълум шуд (Улугзода). Хамаи коммунистом дар мачлис- хои нартиявй ва корхои чамъиятй фаъолона иштирок карда меоянд («Маориф ва маданият»).
§ 376. Феълй нишастан (шиштан). Маъпнп аслии ин феъл дар шаклхои замонии феълн таркибй хеле суст шуда, чун феълй ёридиханда давомнокии амалро мефахмонад ва мохиятан ба феълй ёридихандаи истодан наздик мебошад. Бо ёрии ин феъл бештар холату вазъияти фоил ифода меёбад:
Дехконон чуруккй накарда, ба дахопи вай нигох карда нишаста буданд. — Модараш хам хайрон шуда ба гапхои сахти Юсуфчон гуш андохта шишт (Хаким Карим). Таго дар лаби кат як пояшро овезоч карда менишаст (Мухаммадиев). Дар як канор, дар дасташ думбура як муйсафед думбуранавозй ва газалхомй карда мешинад (Хаким Карим).
§ 377. Феълн хобидан (хоб кардан, хоб рафтан). Ин феълй ёридиханда низ давомнокии амалро ифода менамояд. Истеъмоли он, монандй феълн ёридихандаи нишастан (шиштан), ба нутки гуфтугуй хос буда, ба забони адабиёти бадей хам таъсир кардааст:
Имруз рузи панчум буд. Остонакул-курбошй дар яке аз горхоп кухи Сарсарак бо иигитхои худ «дам» гирифта мехобид (Хаким Карим).
ФЕЪЛХОИ ШУХУДЙ ВА НАК.ЛЙ
§ 378. Хамаи феълхо аз руи муносибати фоил ба маънои ичрои амал ва холату вазъият боз ба ду гурухи калои таксим мешаванд.
1) феълхои шухудй, 2) феълхои нами. Ин таксимот дар забони хозираи точик факат ба шаклхои тасрифии феълхо дахл дорад.
§ 379. Феълхои шухудй. Феълхое, ки дар ичрои амал ва орозу анчоми он хамчун шохиди кору хол муносибат доштани фоил (гуян- да)-ро мефахмонанд, феълхои шухудй номида мешаванд.
Аксарияти шаклхои замони гузашта, инчунин шаклхои замони хозира ва оянда, ки маънои чун шохиди амал сухан кардани фоилро ифода мекунанд, ба гурухи феълхои шухудй дохил мешаванд: афтид, баргаштам, наомадй, фаро гирифтанд, мехонондем, 4eF зада бурданд, идора мекард, рафта истода буд, хандида истодааст, меравем, хоханд гуфт ва м. инхо:
Ба руи дастурхон ду-се нон, косаи чур рот ва дар табакчае намак гузошт, ба ошхонаи худ баргашт (Мухаммадиев). Хайдаркулро соа- ти чори сахар омада чег зада бурданд (Икромй). Командир хайрон шуда истода буд, ки аз паси одамон Захро баромад (Хаким Карим). Одамон ба кишлоки якдигар арус медоданд, арус мегирифтанд (Мухаммадиев). Шахрчаи Навобод акнун ба харакат даромада истодааст (Хаким Карим). Аз оп дам холо зиёда аз ду сол мсгузарад (Икромй).
§ 380. Феълхои нами. Феълй нами амалеро мефахмонад, ки фоилаш дар бораи вукуи он на хамчун шохиди бевосита, балки аз руи шунида ва сарчашмахои дигар сухан мекунад: дидааст, шикастаанд, сохта будааст, медодааст, менависондаанд, гуфта мегаштай ва гайра.
Азбаеки шаклхои наклии феъл дар нутк бо тобишхои гуногуии маъной истеъмол меёбанд, маънии намни феъл дар матн муайя.ч мешавад. Хамаи феълхои намй ба шакли замони гузашта сохта шуда бошанд хам, маънии замонии онхо махдуд нест.
Маънии намин замони гузашта, хозира ва ояндаи феъл дар чумла бо худи шакли феълй ифода шуда метавонад:
Хеч чиз нашудааст, танхо аз хамон ясавули шумкадам андак таре хурдааст (Айнй). Тухмхои таърифн якта намонда шикастаанд (Мухаммадиев). Занаш хам худаш барин дар кадом идорае кор ме- кардааст (Хаким Карим). Бузкашй хам мешудааст (Мухаммадиев). Агар одамро газад, накушта намемондааст (Хаким Карим).
Маънии шаклхои наклии феъл дар нутк бо кайд кардани сар- чашмаи ифодаи он сахех ва таъкид мешавад. Таъкиду таъини маънои наклии амал ба хар шакл вокеъ мегардад:
Мардум мегуфтанд, ки хамон руз уро дар пеши идораи сархад- чиён дидаанд. — Бача хамин кадар хабар додааст, дар шаби туй санг- чахоро Манзарбек сохта будааст (Мухаммадиев). — Дар Бухоро ду- кони таппончафурушй кушода шудааст, — мегуяпд (Икромй). Шуни- дам, ки шумо маро ба мудири магазини махаллаамон медодаед (Хаким Карим).
Маънии намии феъл ба таври хулосаи мантикй ва тахминии гуянда низ таъкид меёбад. Воситахои ёрирасон хам гуногунанд:
Маълум шуд, ки вай дар армияи савора чор сол хизмат карда, аз панч чояш ярадор шуда ва як бор кантузия шуда будааст (Хаким Карим). ...аз холати куфтаю хаста ва бемадороиа по дароз карда ру ба руи падару писар нишаста монданаш маълум буд, ки ин мард хеле пиёда рох гаштааст (Икромй). Гуё раис дар кучое гуфта бошад, ки китобхонаро аз он чо кучонидан даркор (Мухаммадиев).
\CHFAXOH ФЕЪЛ
§ 381. Сига яке аз хусусиятхои фарккунандаи фсъл аст. Гуянда вукуъ, чараён ва анчоми амалро баён карда, муносибати нисбат б-) вокеият доштаи онро муайян менамояд. Муносибати амал ба вокеият сига номида мешавад.
Сигахо бо шакЛу таркибхои тасрифии замоихои феъл ифода мее- банд. Масдар худ ба худ cHFa надорад ва агар вам дар таркиби феълхо хамчун чузъи асосй омада бошад, он таркибхо ба туфайли шаклхои тасрифии феълхои ёриднханда майлу тобиши сигави пайдо мекунанд: хохам рафт, омадан гирифт, гуфтан гир ва г.
Дар забони точикй чор сига хает ва хамаи шаклхои .-.амонии феълхо аз руи маънй ва хусусияти вокеияташон ба ин сигахо мансуб мегарданд: сигаи хабарй, сигаи шаргй-хохишмандй, сигаи амр, сигай эхтимолй.
CHFAH ХАБАРЙ
§ 382. Сигаи хабарй вокеъ шудан ё иашудан, тасдик ё инкор ва ё кайд карда шудани факти амалро мефахмонад. Ба ин CHFa шаклхои шухудй ва наклии феълхои замони гузашта, инчунин баъзе шаклхои замони хозира ва ояндаи феълхо мансубанд.
Замони гузаштаи наздик (гуфтам, сухбат кардам, ба даст овар- дам, хондан гирифтам); гузаштаи давомдор (дошта истодам, гуфта истод); гузаштаи дур (омада будам, кор карда будам, нависонда будам); гузаштаи дури давомдор (омада истода будам, рафта истода буд); гузаштаи хикоягй (медидам, мебастам, гуш меандохтам); гузаштаи давомдори хикоягй (рафта меистодам, омада меистод); гузаштаи наклй (кандаам, кандаи, кандааст); гузаштаи наклии дур (рафта будааст, зиндагй карда будааст); гузаштаи наклии хикоягй (мебардоштааст, мефуровардааст):
Рузи истирохат соатхои нух аз хоб бархостам. Сайд Амон ба наз- ди Мунавваршох рафта истоданашро фаромуш карда буд. Мунаввар- шох ба ин су кема меронд (Мухаммадиев). Ба назари Едгор ин мул- ло шинос барин менамояд, аммо ба ёдаш намерасид, ки уро дар кучо ва кай дидааст (Айнй). Контролёр дархол фахмид, ки ин одам тари- ки ба касса пулмониро ва аз он пулгириро дуруст памедонистааст (Хаким Карим).
Замони хозираи давомдор (рафта истодаам, хонда истодааст); хозира-оянда (мечинам, тасдик мешавад); ояндаи дур (хохам рафт, хохй дид):
Гулнор чанд гох боз Ёдгорро дуст медошт ва хаёл мекард, ки дар ояида бо у як зиндагонии дустдорона барпо карда, умри худро бо саодат ва шодкомй хохад гузаронд (Айнй). Асад Махсум аз хад гузаронида истодааст (Икроми). Дар руи дуньё чй кадар пахлавон ки бошад, хамааш машк мекунад (Мухаммадиев).
СИГАИ ШАРГЙ-ХОХИШМАНДЙ
§ 383. Феълхои сигаи шартй--хохишмандй амалеро ифода мекунанд, ки гуянда вокеъ гардидани онро раво, имкоипазир ва ё вобаста ба шарте медонад. Яке аз шаклхои асосй ва аломати сигавии феълхои шартй-хохишмандй аорист буда, вобаста ба он ва сохти чузъи асосии феълхои гаркибй тобишхои замонй ва маъной ифода меёбанд. Дар феълхои таркибии сигаи шарти-хохишмандй феълй ёридихандаи будан хамеша ба шакли аорист меояд.
Едоварй: I. Шакли аористи бошад (аз будан) дар чумла ба вазифаи пайвандаки хилофй низ кор фармуда мешавад: Баккол бошад ба ин суханхо гуш намедод (Айнй).
2. Дар забони хозира аз феълй будан шакли кухнаи хохишман- дй — шахси сеюми танхо бод ва бо садоноки о бодо бокй мондааст, ки дар шиорхо, зарбулмасал, табрик ва тахкир кор фармуда мешавад: Зинда бод! Хар чи бодо бод! Муборак бод! Мужда бодо! Забони бад- гуён бурида бод! Нест бодо хасми инсонхо — фашизм! (Рахимй).
Инак, сигаи шартй-хохишмандй бо шакли аористи феъл равам, кор кунам, шакли замони гузашта бо аористи будан (хонда бошам, маслихат карда бошам), шакли гузаштаи хикоягй (мешунидам ва бо аористи будан — мерафга бошам), шакли замоин хозираи давомдор (хонда истода бошам, зиндагй карда истода бошам) нфода мешавад.
Замон ва тобишхои маъноии феълхои сигаи шартй-хохишмандй вобаста ба сохту робитахои синтаксисй ва оханги гуфтор низ равшан мегардад. Хамаи тобишхои маъноии ин сига, ки бештаринашон ахамиятн услубй доранд, ба ду маънии умумй ва асосн, яъне шарт ва майлу хохиш марбутанд. Дар забоин хозираи точик ду тарзи баёни маънихои сигаи шаргй-хохишмаидй маъмул аст.
1. Тобишхои маъноии сига бо худи шаклхои феълй алокамандона бо сохти чумла, робитахои синтаксисй ва оханг ифода меёбанд. Калимахон махсусн ёриднханда кор фармуда намешаванд:
Туйро ба чор кас маъкул карда гузаронем (Рахим Налил). Акнун рохи шумо хам он кадар танг ва бадвохима пест, акнун ба Золо ни- гох кунед, осмони пахновари кушодаро мебинед (Айнй). Бо вучуд;'. он, олими чавон то хол навозандаеро надидааст, кн як оханги оддиро бо изтироб ва харорати дили худ ба и ei дарача гарм ва рангин ичро карда... (Мухаммадиев). Имруз шумо намеомадед, пагох худам чег заданй будам. Дари бахти ту хам як кушода мешуд, ман ба муроду максадам мерасидам (Икромй).
Дар нутк, фахмидан мехостам, чур кардан мехостам, пушидан мехохад барин таркибхо худ ба худ маънон майлу хохишро ифода мекунанд. Аммо дар чумлахои мураккаб махз дорой чунин маънихо будани аорист бо феълхои дар сарчумла омадаи хостан, тавонистан ва хаммаънои онхо таъкид меёбад, чунончн:
Дар бахор хар кас мехохад, ки озодонатар нафас кашад, аз хонаи тангу тор, аз байни чор девор барояд (Икромй). Усго Окил мехост, кн хунари худро ба писараш мерос гузорад (Мухаммадиев). Аммо чаноби шумо, охир, метавонед, ки инро ба тарзи дигар нави- сед, ба ман хамчун яке аз мухлисхои худ назар кунед (Рахим Налил).
2. Тобишхои маъноии шаклхои сигаи шартй-хохишмандй, Faiip аз сохти чумла ва оханг, бо калнмахои ёриднханда, пайвандак ва хисса- чахо равшантар таъкид мешавад. Хар як унсури грамматикй ва ё калимаи ёриднханда бо тобиши махсуси маъной омада, маънон сигавй ва чилон услубии феълхоро, хусусан шаклхои аористро, ошкор месозад ва кувват медихад. Масалан, дар сурате ки маънон шарт дар нутк, (чумла) ба воснтаи оханг низ ифода мегардад, пайвандакн агар (дар назм -rap, -ар) ин маъниро равшантар ва оханги суханро равонтар мекунад. Монанди хамин, бо пайвандакн то (ба шакли ин- кории феъл) маъной замопй ва бо хам маънон хнлоф возехгар таъкид мешавад:
Фотима имсол институти тнббиро тамом мекард ва у, бешубха, хуб медонист, ки агар одам ба автомобиль монанд шавад, агар аз вачохаташ хамаи афкору эхсосоти уро доиистан мумкин гардад, хусн ва латофати хаёт хело мекохад (Мухаммадиев). Агар дуг зада ме- тавониста бошй, рафта ба шарикхои худат, ба хамкосахоят дуг зан, ки онхо мебардоранд (Икромй). То модар аз сари девор гаштаву баргашта фарьёд накунад, аз пеши усто амакаш дур намешуд (Мухаммадиев) .
Калнмахои модалй ва хиссачахои мон//монед, биё//биёед, бигзор// бигузор, бояд//бояд ки, мебоист, акаллан, майлаш, кошки//кош, наход/ наход ки, кани, даркор (факат дар нутки гуфтугуй), чй ва монанди инхо барон нфодаи чилохои маъиоии хохишу орзу, таъкиду супориш, зарурат ва лозимот, катъият ва розигй, чиддият ва мулоиматй хизмаг мекунанд:
Мои, ки бидопанд: аспбози асил як пояш ба лабй гур расад хам, аз катор памебарояд (Мухаммадиев). Биёед, ки ана дар хамин харак шинаму аз рушноии офтоб, аз хур-хури шамол, аз буи ана ин гулхо бахравар шавам, чигарам (Рахим Чалил). Кошки кудурат аз миён бардошта мешуд (Икромй). Акаллан боратро ба замин мемондй (Мухаммадиев). Дар сохаи хочагии кишлок хам бояд корхои зиёде анчом дода шаванд («Точикистони советй»). Ман аз ахволи онхо як хабар гирам-чй?
Феълхое, ки асосашоп аз сифати феълии замони оянда шрифта шудаанд, бо маънои грамматикии худ низ ба сигаи шартй-хохишман' дй мансубанд. Чузъи асосии чунин феълхо сифати феълии замони оянда буда, он аз масдар бо иловаи суффикси -й сохта мешавад: рафтанй, диданй, тафтиш карданй, аз назар гузаронданй, дида барома- данй ва гайра.
Шахсу шумораи чунин феълхо дар шакли гайритасрифй бевосита ва бо чонишинхои шахсй (ман, ту, вай... хондаий), дар шаклхои тасрифи бо бандакхои хабарй (хонданиам//-ям, хондании, хондаий аст//хонданист/ва бандакхои феълй бо аористи будан/хонданн бошам, хонданй бошй, хондаий бошад) ифода меёбад. Феълхо бо чунин шак- лу воситахо замони ояндаро далолат мекунанд. Ба хамин маънй феълй ёридихандаи хает ва шакли хозира-ояндаи будан низ ба вазифаи бандаки хабарн омада тасриф меёбад: хонданй хастам, хонданй хас- тй, хонданй аст//хонданист; хонданй мебошам, хонданй мебошй, хонданй мебошад:
Пулодбой, Шумо чй кор кардани? Пагох бо солдатхо чанг-панг хам карданй-мй? Ба вай чойхои тиллоро гуфтапиам (Х,аким Карим). Ман гуфтанй хастам, ки дар ин кирдори у чй сирре хает? (Мухаммадиев) .
Чунин феълхое, ки бо шакли хозира-ояндаи ёридихандаи шудан таркиб ёфтаанд, замони хозира-ояндаи сигаи шартй-хохишмандиро мефахмонанд: хонданй мешавам, хонданй мешавй, хонданй мешавад ва гайра:
Имруз ту хукуматро фиреб доданй мешавй. Мардак ба Рубин хучум карданй мешавад (Хаким Карим).
Замони гузаштаи чунин шаклхои хохишмандн бо шакли замони гузаштаи наздики феълхои ёридихандаи будан ва шудан таркиб меёбад, ки ин таркибхо шаклхои наклй ва хикоягй низ доранд. Масалан: донистанй будам, гуфтанй будааст; диданй шудам, бусиданй шудаанд, баромаданй мешуд ва Faiipa:
Ха, писарам, ман донистанй будам, ки ба пункти даъват кай меравй? Вай бо заму бачагонаш ба кадом гур кучида рафтанй будааст. Онро ба ягон дугонааш хононданй шуд, аммо изо кашнд (Хаким Карим). Карзхои мапдаро хам у додапй шуд (Айнй). Дар майнааш ба ин далеле мечуст ва бо як хохиши ба худаш номафхуме Олимчон- ро сафед карданй мешуд (Хаким Карим).
Агар ин гуна таркибхои феълй дар чумла паи хам, ба таври чида оянд, феълхои ёридихандаи будан ва шудан хар дафъа такрорап омада метавонанд ва мумкин аст, ки танхо дар феълй охирин оянд:
Дар хамин асно, вакте кн Фузайл бо хуни Али — батрлкхо ба худ рох кушоданй буд, дар хамин лахзае, ки чанголи ситам синаи Каротегин — Гармро тамоман пахш карданй буд, дар хамин фурсате, ки урдуи разил гилемхои сабзи айёми бахорони кухистонро бо хуни Назари панчьяккор, Сафар-мардикорхо сурхранг гардонидапй буд, умедгохи охирин — чанд нафаре аз чонбозони дастаи худмудофиа дар иости чорум чон медоданду чои мегирифтанд. — Рост баргашта ба пешн хамон кассири бадхазм рафтанй ва титу гози онро бароварда- iiii шуд (Хаким Карим).
Дар таркиби ин хел шаклхои сигаи шартй-хохишмандй, гайр аз будан ва шудан. феълхои дигар низ б) тобишхои маънои омада метавонанд:
Хангоме ки аспи Одилов чавлонзанон ракси марги душманонро бозида, ба даруни халкае, ки дар он пешчангоп уф нагуфта теги шам- шерро истисмор менамуданд, даромаданй шуда омад... он халка мисли занчир пора-пора гардид. Маро ба Алии шилпук доданй шуда ис- тодаанд (Хаким Карим).
CHFAH АМРЙ