- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
/ / .
феълхои намуди мутлак номида мешаванд. Намуди мутлаки феълхои забони точикй асосан ба шаклхои замони гузаштаи феъл тааллук дорад. Шаклу воситахои ифодаи намуди мутлаки феълхо як хел нестанд.
Намуди мутлак бо шаклхои холиси феъл, бе ёршр-восйтахон иловагии грамматикй ифода меёбад, ки ба ин гурух феълхои гузаштаи наздик ва пакли дохил мешаванд: рафтам, фиристодй, омаданд, баромад, шунидааст, хандидаанд, рафтаанд ва гайра:
Омаданд одамон гурух-гурух (Турсунзода). Мошин ба руи суфа- кухи Даигара баромад (Мухаммадиев). Лекин ба хона даромада дид, ки муйсафед хобидааст (Икромй). Як руз радиои колхоз эълон кард, ки аз марказ олими зур омадааст (Мухаммадиев).
Феълхои таркибии номй ба эътибори шакли замони гузаштаи наздик буданашон, хамчунин шаклхои замони гузаштаи дур чун нфо- дакунандаи амали яккаратии катъшуда ба гурухи намуди мутлак дохил мешаванд, масалан: такья кардам, хозир шуд, гуфта буд, гирифта буданд ва м. им:
Бибионша хамон чавоби со.хтаеро, ки Одина дар вакти рафтанаш ба у омухта буд, ба ёд овард ва гуфт (Айнй). Чонишини шумо нагз гайрат карданд (Икромй). Инак, шумо ери худро иптихоб кардед, бахти худро ёфтаед (Мухаммадиев).
Баъзе феълхои таркибии номй вобаста ба маънои лугавии хиссаи номии худ як навь тобиши давомпоки дошта бошанд хам, он дар худуди муайян вокеъ шуда хотима меёбад ва ба мафхуми давомнокии грамматики дахл надорад. Шаклхои замони гузаштаи наздик, гузаштаи нами ва гузаштаи дури ин гуна феълхо низ ба гурухи намуди мутлак дохил мешаванд, масалан: чак-чак кардем, сухбат кардаасг, хикоя карда буд, сарсон шудем, саргардон шудааст, овора шуда буданд, ба рох даромадаанд, давом кард ва м. инхо.
Агар префикеи би- (бу-) бо феълй замони гузашта омада бошад, яккаратии амал ва намуди мутлаки феълро таъкид мекунад. Аммо дар забони хозираи адаби барои гаъкиди намуди муглак ба ин гуна феълхо хамрох кардани префикеи би- шарт нест:
Зан хамирро аз корсон ба суфраи мешй аидохта печонда ва аз болояш як чомаи пахтадорро хам бипушонид (Айнй).
Аслан дар ифодаи намуди мутлаки феъл байни шаклхои бихо- бнд, бипушонид, бимолид ва хобид, пушонид, молид тафовуте дида намешавад.
Маънои намуди мутлак ва тобишхои гуногуни он дар шаклхои замони гузаштаи (гайридавомдор ва мулкаратии) феълхои таркибии холй ифода меёбад. Ин гуна феълхои таркиби ба воситаи чунин феълхои ёридиханда сохта мешаванд: гузаштан (мачлне шуда гу- зашт), шудан (китобро хонда шудан), рафтан (бемор сихат шуда рафт), баромадан (маколаро хонда баромадем), мондан (вай омада монд), гирифтан (шеърро навишта гирифтааст), додан (мактубро хонда дод), фиристодан (Рашид хандида фнристод) ва Faiipa.
Феълхои ёридихандаи мазкур дар феълхои таркибии холй бо тобишхои гуногуни маъной ва услубй омада, комилан ба анчом раси- дани амалро мефахмонанд ва аз ин ру хамчун воситаи ифодаи намуди мутлаки феъл хизмат мекунанд:
Дар ин чо мачлиси... ташкилоти ибтидоии партиявии беморхонаи район шуда Гузашт («Маорнф ва мадаиият»). Шоди як сахифаи газе- таро тамомаи хонда шуда буд, ки хурусхо ба чеки дуюм даромадапд (Икромй). Вай акнун ошро зирбак карда буд, ки аз берун Асо танхо даромада омад (Икромй). Дар хамин фурсат «дуои кунут» — хонии домулло хам фаромуш шуда рафт (Хаким Карим). Замона нотинч шуда монд. Чамила комати баланду базеби худро рост карда, ба хона даромада рафт (Рахим Чалил).
Азбаеки дар шаклхои замони хозира (хозира-оянда) ва замони ояндаи фсъл (аорист, амр, ояндаи дур) аз катъияти анчоми амал дида маънии номуайянни хангоми ичро ва натичаи он ва дар баъзе аз онхо давомнокии амал бештар ифода меёбад, ин гуна шаклхои феълй умуман ба категорияи намуди мутлак мансуб нестанд. .Пекин гохо вобаста ба мазмуну оханги гуфтор, бо ёрии калимахои ифодакунандаи маънии конкретии замон (монанди ду сол, руз, соат...) ва таъкид- кунанда (мисли хатман, албатта, бояд...) баъзе аз ин шаклхои феълй амалан маънои мутлак. пайдо карда, ба намуди мутлак наздик мешаванд. Аз чумла, шакли замони хозпра-ояпда, ки дар мавридаш маънои гузаштаи наклиро ифода мекунад, низ ба хамин гурух дахл дорад:
Харочоти туй уро тулак мекунопад ва мачбур шуда дар тирамо- хи хамон сол боз ба Фаргона меравад. Ин дафъа баъд аз ду сол бар- гашта меояд (Хаким Карим).
НАМУДИ ДАВОМНОКЙ ФЕЪЛ ВА ШАКЛХОИ ИФОДАИ ОН
§ 367. Феълхое, ки давомнокй ва ё такрори мулкаратии амалро мефахмонанд, намуди давомнок номида мешаванд. Давомнокй маънии чараёни бардавому нотамоми амалро дар шаклхои феълии замони гузашта, хозира ва оянда ифода мекунад. Мулкаратй бошад, дар баробарн ифода намудани такрори амал маънои давомнокии амалро низ дар бар мегирад. Чунончи, дар мисолхои зерин феълхои рафтан ги- ред, омада истодааст, кор карда гаштаанд, итоат мекардаанд асосан чараёни амал—давомнокиро, аммо феълхои хуронда истод, омада мерафтанд амали давомнокй мулкаратиро мефахмонад:
Агар шумо пеш нигох карда рафтан гиред, ба ногох ин оби ду- рахшон монанди мохи тобоне, ки дар паси абр медарояд, ба зери сап- ге даромада аз назаратон пинхон мешавад (Айнй). Дид, ки Захро кузаро ба китфаш бардошта, ба суи нахр омада истодааст (Хаким Карим). Дорухои духтур фармудагиро хуронда истод (Икромй). Латиф, Набй, Шариф, Солех ва дигар камбагалони кишлок чй кор карда гаштаанд? (Хаким Карим). Ба хучраи Махсум ба гайр аз вай боз ду- сетахо омада мерафтанд ва хама хизмати уро карда, ба фармонхои у итоат мекарданд (Икромй).
§ 368. Шаклу воситахои ифодаи намуди давомнокй феъл гуногунанд. Намуди давомнокй феъл бештар бо префикси ме-, ки маънои замоин ва намуди дорад, ифода меёбад. Феълхои давомнок бо префикси ме- аз ду асоси феълй сохта мешаванд:
а) Феълхое, ки аз асоси замони гузашта сохта мешаванд, феълй гузаштаи хикоягй мебошанд. Ин шакли феъл ба намуди давомнок мансуб аст ва бинобар ин кариб хамеша чараёни амал ё холату вазъияти замони гузаштаро мефахмонад:
Суханхои хуб мегуфт, зарбулмасал ва маколхои бисьёреро ме- донист (Икромй). Пас аз ин падараш ба хар кучое, ки мерафтааст, аввал хасрати музаи писарашро баён мекардааст (Хаким Карим). Табий хеч кадоми он бандиён дар ин бора лаб намекушоданд (Айнй). Боди серун ба ди-mof буи галлаи расида ва замини офтобхурдаро мео- вард (Мухаммадиев).
Дар кисме аз ин гуна феълхои давомнок маънии чараёни такрори мулкаратии амал хеле равшан фахмида мешавад:
Хар кас, ки ба ёрии Арслоналй наздик меомад, ба лагади чура- бошй дучор мегардид (Рахим Чалил). Гох-гохе пайкари дабанги вай дар нохамворихои рох гаронборона такон мехурд (Мухаммадиев). Мардони кухансол ду-ду, чор-чор ба сангхо такья карда нишаста сар- гузашт мегуфтанд ва мешуниданд (Айнй). Хамаи ин чизхои зарури- ро аз Россия мегирифтем (Икромй).
Э з о х: Шакли феълии замони гузаштаи хикоягй бо мазмунй сигаи шартн хо- хишмандй омада бошад, маънии давомнокн на мулкаратии амалро ифода намеку- над: Агар ба намояндагони комитети вилоятии партия мегуфт, ба ман, алОатта, хабар медоданд (Рахим Чалил).
Дар чумлаи зерин хам таъбири «нахустин» бор таъкид мекунад, ки феълй руи медод маъной давомнокй ва мулкаратй надорад:
Ин тавр холат дар Ойими Шох нахустин бор руй медод (Икромй). Агар шакли !узаштаи хикоягй дар матн ба маъной гайри замони гузашта (масалан, хозира-ояпда) омада бошад, маънон давомнокй ва мулкаратии амалро намефахмонад:
Кадом махбуб мемондааст, ки махбубаи ба чон баробарашро озор дихаид? (Хаким Карим).
Дар забони адабии хозираи точик бо таъсири забони умумихал- кии гуфтугуй истеъмоли чунин шаклхои феълй маъмул гардидааст, кн аз руи мохияти таркиби грамматикин худ маъной давомнокй ва такрори мулкаратии амалро нфода менамоянд. Чунин шаклхои феълй аз феълхои содда, феълхои таркибии номи (асосан бо ёрии кардан) ва таркибии феълй (бо ёрии тавонистан), ки ба шакли сифати феълии хозира-оянда меоянд ва иловаи феълн ёридихандаи шудан ба онхо таркиб меёбаид, чунончн: мебофтагй шуд, мегузаштагй шуд, мегуф- тагй шудааст, дуст медоштагй мешавад, рох мегаштаги шудам, таъ- сир мекардагй шуд, дида наметавонистагй шудан ва гайра:
Вай дар синни 15—16-солагй дар катори халифахои дигар ду- рустакак кор мекардагй шуда, дар бистсолагиаш кори у дар катори кори устохои иомдори шахр мегузаштагй шуд (Хаким Карим). Аввал занхои амир ва баъд модари амир ба вай рашк бурданд ва уро дида наметавонистагй шуданд (Икромй). Акнун маро мардум... «Чурабой саркор» ва хатто «раис» мегуфтагй шуда буданд (Хаким Карим). Колхоз планашро барзиёд ичро мекардагй шуд («Точикистони советй»). Аз рузи расидани мактуб cap карда хар ду ба хонаи хамдигар омаду- рафт намуда, дахонашонро пур карда «кудочон»! мегуфтагй ва якди- гарро аз хад зиёд иззату хурмат мекардагй шуданд (Х,аким Карим).
б) Префикси ме- ба асосй замони хозираи феъл хамрох шуда, шакли замони хозира-оянда месозад, ки ин шакли феълй ба маьнии замони хозира хамчун ифодакунандаи чараёни амал ба намуди давомнокй феълхо мансуб аст:
Ясавул ба он тараф ннгох карда дид, ки духтаре ба су и худаш меояд (Айнй). Райр аз вай боз 12-сола як писари дигар хам дорад, кл холо ин дар синфи чахоруми мактаби ибтидой мехонад (Хаким Карим). Наими Талх дар хамин кишлок зиндагй мекунад? (Икромй). Съезди XVII Партияи Коммуиистии Точикистон дар вазъияте мегуза- рад, ки мамлакат ба съездн навбатпн XXIV КПСС тайёрй мебинад («Точикистони советй»).
Эзох: Феълн доштан ба маънии доро будан, мавчуд будан префикси ме- кабул намекунад. Вай дар шакли аорист маънии давомиокии амалро ифода карда метавонад:
Дар он су, дар пайрахаи борик харакй ва пиёдахо чуибучуле доранд (Мухам- маднев).
§ 369. Дар забони хозираи точик ба восигаи феълхои ёриднханда ифода кардани намуди давомнок низ мавкеи калон дорад. Феълхои зерин дар таркибхои феълн хамчун ёриднханда омада, барон ифодаи маъной нотамомй, мулкаратй ва давомиокии амал хизмат мекунанд: истодан, мондан, гаштан (гардидан), гирифтан, омадан, нишастан (шиштан), хобидан (хоб кардан) ва г.