§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.

Шахсхои феъл. Феъл се шахе дорад. Шахеи якум — гуянда (май, мо, моён), шахеи дуюм — шунаванда (ту, шумо, шумоён) ва шахеи сеюм — гоиб (вай, у, онхо). Шахеи гоиб iuaxc, предмет ё ходнсаеро ме­фахмонад, ки дар бораи он сухан меравад.

ФОНЕТИКА 11

слдонокхо 30

ял 35

\ичо 49

МОРФОЛОГИЯ 79

исм 90

КАЛ ИМАСОЗИ И ИСМ 102

МАЪЛУМОТИ УМУМЙ 130

ХЕЛХ.ОИ СИФАТ 131

ШУМОРА 143

(Лермонтов). 147

НОНИШИН 148

чонишинхои ШАХСЙ 150

(Каноат). 170

Танхо 178

Чамъ 194

ФЕЪЛХОИ МУСТАК.ИЛ ВА ЁРИДНХАНДА 199

ПРЕФИКСХ.ОИ Ш АКЛСОЗИ ФЕЪЛ 244

СУФФИКСХОИ ШАКЛСОЗЙ ФЕЪЛ 280

(Каноат). 299

(Фольклор). 324

ШАКЛХОИ ТАСРИФНАШАВАНЛАИ 233

ФЕЪЛ 233

(Турсунзода). 240

ПЕШОЯНД ВА Г1АСОЯНД 280

ПАЙВАНДАК 313

ХИССАЧА 323

н и л о 334

Шахси сеюми танхо бо асосй замони гузашта як аст. Ин коида ба­рон шахси сеюми танхои хамаи шаклхои феълии бевосита аз асосн за­мони гузашта хосилшаванда умумй мебошад. Масалан:

Тасрифи феълй дидан дар шакли замони гузаштаи наздик (оддй):

Танхо

1. ман дидам

2. ту дидй

3. вай (у) дид

Тасрифи феълн навишган дар Танхо

1. май менавнштам

2. ту менавпштй

3. у (вай) менавишт

Чамъ

мо (моён) дидем шумо дидед шумоён дидетон (ед)

шакли замони гузаштаи хикоягй:

Чамъ

мо (моён) менавиштем шумо меиавиштед шумоён менавиштетон (ед) онхо менавиштанд

ТОБИШХОИ МАХСУСИ ШАКЛХОИ ТАСРИФЙ ВА ИФОДАИ ШАХСУ ШУМОРА

§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:

I. Баъзан дар нутки шпфохн ва хатти Са чои бандаки феълии шах- си якумн ганхо(-ам) вобаста ба фоил (мубтадо) бандаки шахеи якуми чамъ омада, тобишхои махсуси услубиро ифода мекунад:

Мо метавонем, ки соли таваллуди Саъдиро бо киёси як сухани ху­ди у бо тахмине, ки аз хакикат бисьёр дур набошад, муайян намоем (Айнй). Мо ба ни фикри муаллиф низ хамрох шуда наметавонем... (Абдул га и и Ми рзоев).

Дар ин мисолхо (мо метавонем, мо... хамрох шуда наметавонем) чонишин ва бандаки феълии чамъ ба чои чонишин ва бандаки феълии танхо омада, хоксорона ва боэхтиром сухан кардапро мефахмонад.

2. Бандаки феълии шахен дуюми чамъ(-ед) барои ифодаи хурмат нисбат ба шахеи дуюми танхо низ кор фармуда мешавад. Дар ин тар­зи ифода хам бандаки феълй бо фоил (мубтадо) мувофикат дорад, дар муомилот серистеъмол аст ва дар адабиёт низ айнан истеъмол ме­ёбад:

Шумо хануз чавон хастед, аз дастатон корхои бисьёр меояд—гуфт ба Ситора (Икромй). Ин тавр бошад, барои чй шумо дафъаи гузашта бо ман базур... хайру маъзур кардед? Е аз ягон кори ман хафа шу- дед-мй? (УлугзОда). Раиси колхозамон рафик Бобокалонов-чй, он вакт раиси иттифоки камбагалон буданд (Хаким Карим).

Ман шуморо шинохтам, доктор, Рохи Тиринзро ба ёд оред. Ман надорам дарег хизмати худ Аз шумо, дуст, майл агар доред.

(Турсунзода).

2. Бандаки феълии шахеи дуюми чамъ -етон асосан ба нутки гуф- тугуй хос буда, бештар бо шакли чонишини шумоён, шумохо ва баъзан бо шумо мувофикат карда, шумораи чамъро ифода мекунад. Дар су- рати бе фоил омадапаш хам мазмуиан бо хамин шаклхои чонишин му­вофикат дорад:

Хайр, бачахо, шумо ran зада шинетон, холпурси куиетон (Икро­мй). Хезетон, зуд бошетон, вакт нагузарад (Айнй). Хуб оламу одами бисьёрро дида омадетон-мй? Ба Москва-ку даромадетон, рафта Ленин бобоятро диди-ми (Хаким -Карим).

2. Баъзан бандаки феълии шахеи сеюми чамъ -анд (-янд) барон ифодаи эхтиром 'нисбат ба шахеи дуюми танхо (ба чои -ед) кор фар­муда мешавад. Ин хол дар муомилаи расмии гуфтугуй ва хатти ба ус­луби махсус вокеъ мегардад:

Канй, мархамат кунанд, аз боло гузаранд... бифармояид... Пурси- дан айб надорад, такспрамон аз кадом кишлок мешаванд? (Хаким Карим).

2. Бандаки феълии шахеи сеюми чамъ -анд (-янд) барои нфодаи. шахеи сеюми танхо бо ду тобиши маъно истеъмол мешавад: 1) беш­тар барои ифодаи хурмат ба шахеи танхо: /

Вокеан, Саркор хеле гапп хакро гуфтанд... — мархамат, раис, бнё- ед, ... шинос шавед, рафик Вохпдов, фронтовик, капитан, хозир мудирп маорифн районн мо гаъин шуда омаданд (Ниёзй). Ана аз барон хамин шавхарам хамеша дар хонаанд ва корхои майда-чуйдаро карда меши- нанд (Хаким Карим);

2) барон ифодаи хпсспётп хазлу шухй, кннояомез ва муносибати тамасхуромез нисбат ба шахеи сеюми танхо:

Наход ки келнншавандаамонро ба холи худаш монем, — бо шухй чавоб дод отун, — он кас эркаи хама, даст ба даст намерасанд (Ниёзй).

Дар ин чумла, махсусан, дар таъбири «он кас... даст ба даст наме­расанд» оханги хазлу кннояомез хает. Оханги тамасхур дар чунии су­хани дар хакки Садаф гуфтаи дугонан у хеле равшан ифода ёфтааст:

(Турсунзода).

Ифодаи ин гуна тобишхои маъноии кинояомез бо бандакхои хаба- рй, яъне ба шакли феълй иаклй низ вокеъ мешавад. Дар ин холат хам баъзе калима ва таркибхо ба чунин тарзи баён ёрй мерасонанд:

— Ана, халос, боз шон рохбари сиёсии колхози «Коммуна»—коти- би ташкилоти партиявии колхоз будаанд... (Ниёзй).

2. Дар феълхои таерифй бандакхои феълй одатан шахсхоро дало­лат мекунанд ва аз ин сабаб, чунон ки дар баъзе мисолхои боло ва чумлахои зерин дида мешавад, чонишин чун фоил (мубтадо, субъект) зикр насбад хам, вай ба воситан бандакхои феълй ифода мегардад;

Ягон руз апамро фиристонед, нагз мешавад (Икромй). Тасаввур кунед, ки шуморо ба даруни як тобаи азими иур аз реги тафсон гузош- танд (Дехотй).

2. Феълхо бо бандакхои шахси якуми танхо (баъзан), шахси дую­ми танхо, шахси сеюми танхо ва чамъ дар чумлахои бешахс ва умуми- шахс, дар зарбулмасалу маколхо ва иборахои устувор бисьёр кор фар- муда мешаванд, аммо маънии шахсу шумораи онхо конкрет нест, бал­ки умумй аст:

Чамъ

-ем -ед

-анд (-янд)

Дара задам — девор кафид. Ту дидй, ман надидам. Кор кунй — нон мехурй. Дер ояд — шер ояд. — Гусола кахдон холи мекунад, бача нондои, — гуфтаанд... (Айнй). — Орзу ба чавонон айб нест, — мегуянд дар урфият (Дехотй).

ТАСРИФОТ БО БАНДАКХОИ ХАБАРЙ