- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
1. Нидохои даъвату 4CF задан ва водор кардан: эй, хой, хон, хо, уй (ууй), ув, (уув), у, аё, ой, канй, ё, о, ало, аллае, (аллае-алла) лаб- бай, доде, чавре ва гайра:
Эй, азизам, магар дар Ленинград ба гайр аз Стеблев дигар чизи хуб нест? («Пьесахо»). Хой-хой мардак! Дахонатро пуш, ношукрй на- кун! («Пьесахо»). Х,о, Карим, ту дар ин бевактии шаб дар ин чо чй кор карда гаштай? («Пьесахо»). Уй, ака, ин чо ист! (Айнй). «Ёдгор, Ёдгор..- ув Ёдгор!» Ин овозе, кн аз паси сари Ёдгор, аз 30 кадам дуртар омад, сухбати гарму чушони ин ду дилдодаи чавонро вайрон кард (Айнй).
г—-Г
Ой, духтари Мулло-Чортори, ёри мо мешй (мешави)? (Айнй). Канн, не гуфта хам бинад. Як занам чаппа шуда афтад! (Улугзода).
, Ало!... Ало!... Ало!... Мавч... Барк... Радио...
Ало! .. Ало!...
,\ар су нигар ба мавчи хаво
Зи барки радио, дар синаи хаво...
(С у л а й м о н й).
Гуяд: тезтар калон шав, Дар Ватан пахлавой шав... Акнун чашмонатро пуш, Осуда хоб рав! Алла, чон алла!
(Л охутй ).
Щупав, булбул-о! Ман ба вазни аруз
Суханро днхам зеб хамчун арус
(Юсуфй).
Ин нндохо дар баробари нишон додани маънои умумии даъвату таклиф восита ба шароиту мухити нутк. ва хусусияти хоси худ боз тобишхои гуногуни маъно зохир мекунанд. Аз ин нуктаи назар онхо ба нидохои эхеосн наздик мешаванд. Масалан, нидои эй маъиохои зернн- ро ифода карда метавонад:
мурочиат, хасрат, андух, дарег, хафагй, алам:
Эй нури чашм, ох Мунира, кучо шудй?
Ногах, чй шуд, ки аз манн мискин чудо шудй?
(П а й рав);
нобоварй, шакку шубха: Э-эй, Рузиев одами хурд аст. Зураш намерасад. Мумкин аст, ки ин кори Карпович бошад? («Пьесахо»);
хоксорй, рад кардан, норозигй:
Эй, чой чй даркор! («Пьесахо»);
даъват ва мурочиат:
Вактн он аст, эй калам! Буррандатар гардй зи tcf!
Вакти он аст, эй сухан! Рурраидатар гардй зи барк!
(Юсуфй);
хайрат ва тааччуб-'
Эй,... дар ин чо як авул пайдо шудааст-ку (Айнй);
хайрат, ташвиш, таассуроти хафагй:
Эй, руз кариб пешин шудааст-ку (Айнй);
тахният, муборакбодй, табрик:
Эй, салому алайкум, Зарифзода, хуб са.хат-саломатакак хастй? Кай омадй? (Рахим Чалил);
пешакй огохонидан:
Э холача, шумо ба миён надароед («Пьесахо»).
Нидои ало, ки холо кариб дар хамаи забоихои дуньё истифода мешавад, маънои мурочиат, «гуш мекунам» ва «гуш кунед» дорад:
Ало! Магазипро дихед! Ало! Ма н Фахриддинов, ха, чи шуд? («Пьесахо»), «Ало! Ало! Маро шинохтед?» — бонг, мезад Чурабек ба гушаки телефон (Рахим Чалил).
Маънои аслии нидои «лаббай»» (шакли аслиаш лаббайк) «кабул мекунам, ба ичрои фармоп тайёрам» буда, холо бештар хангоми кабу- ли сухане ё амре истифода мешавад. Дорой тобиши услубии одобу эх- тиром аст. Нидои лаббай дар мавриди муайяни нутк тобиши тамасхур, мазох, иописандй ва гайраро ифода карда метавонад, чунончи: «Кал- мок» гуфта фарьёд кард. «Лаббай»,— гуён як зан давида омад (Айнй). Лаббай! Ха, ман Нодиров, хамсоя, гапатонро гуфтан гиред («Маориф ва маданият»). Аз ин мебарояд, ки ман ба мехмонй нарафта бошам, чандон зарар надидаам, лаббай?! (Айнй). — Дахонн пушида — сад тилло. Хозир ман ба бозор меравам. — Лаббай?! Хайр, то боздид, дустам! («Хорпуштак»)-
Нидохои доде, чавре, уй, (у-уй) дарду аламн шахси ба фалокат ва бадбахтиву муснбате дучоршуда ва ёрнталабро мефахмонад. Ин нидохо аз касе ва чизе норозй буданро низ ифода мекунанд:
Доде! Цавре! Ин бачакушта на инсоф дораду па имон! Бинед: дар руяш хуни одамй нест! («Пьесахо»). -У-у-уй! Охир, ман чй гунох до- рам, кн маро ин кадар берахмона мезанед?! Илохо, дар зери мошин монед! («Пьесахо»), Уй! Ту беимон, холо шум касро зада мегирифтагй шудй?! (Улугзода).
Нидохое, ки риояи хомуширо ифода менамоянд:
Хомуш! Кирдори ту, ахволи оилаи ту мардумро нотиич кард, ха- маро аз кор мононд («Пьесахо»), Ором! Аз рохи кура баромада намешавад, ин чо дар ру ба ру хонахои сиёх аст (Айнй). Ним! Овозата на- барор! (Улугзода). Дам шин! Хап шин! Па сухани арус шунида мешавад, па гапи падарвакил (Айнй).
Нидои «диккат», ки маънои «гуш кунед», «шунавед», «ором шавед» дорад, низ ба хамин гурух дохнл мешавад: Диккат! Боз дикдат! Шуна- вандагони мухтарам! Радиол Хорпуштак шунавонидани ниммусикии навбатии худро... cap мекунад («Хорпуштак»)-
Як гурух калима, таркиб, ибора ва ифодахои динй бо мурури замон маънои аслии худро гум карда, ба гурухи нидохо гузаштаанд. Чунинанд нидохои омин, илохй, илохо, астарфуруллох, оллоху акбар, алхазар, тавба, ё тавба, валлох, ба хурмати нон, ба арвохи иадарат, билло\й, валлоху биллох, биллои азим, иншоолох ва монанди инхо:
Омин! Хар руз хочаам зан гнрапд, туй кунанду мо дуогуён оши туй хурда, ба хакки ин кас дуо кунем... Омин, Оллоху акбар! («Пьесахо»)- Астарфирулло!... Ба ин подои чй гуям? (Рахим Чалил).
Дили ту пок аст? Тавба! Ту чи гуфтан мехохй (Улугзода). Бузат сарата хурад. Бисьёр вагар-вагар накун! Биллои азим, агар ёбам, хам буз, хам туро кушта мехураму чонама халос мекунам (Улугзода).
Гарданашро даст бурдам, турааш дзетам газпд, Алхазар! Дар шохн гул ман мор пайдо кардаам
((Л о х у т й).
Як гурух нидохо аз руи сохт ва маъно гуногунанд. К,исме аз онхо бештар дар шакли тасрифии феъл омада, ба хабар монанд бошанд хам, аммо аз вазифаи хабарй бисьёр дур рафтаанд. Хатто дар баъзеи онхо тобиши муносибати предикатнви (хабарй) тамоман мушохида намешавад Пурра ё кисман суст намудани вазифа ва маънои аслй им- кон медихад, кн онхо ба гурухи нидо гузаранд ва ё ба вазифаи он оянд. Чунончи: мужда, хизмат, бахайр, монда нашавед, саломат бошед, зинда бош(ед), шах бош(ед), шод бош(ед), намеарзад, гардам ва монанди инхо. Ин нидохо маънохои хурсандй фарахмандй, холпурей, хайрхохй, илтимос, хохиш, тахният, такдир, фурутанй ва Faiipapo ифода карда метавонанд:
Мужда! Эй сайди маргзорн вафо, Ер бахри шнкор меояд
(П а й р а в).
«Хизмат, раис?» дар пеши дар хозир шуда гуфт Улфатов (Ниёзй). Бахайр, Гулнор? Ту дар ин чо чй кор мекунй? (Айнй). Монда нашавед, духтарам! Аз афти кор, имруз ду норма мечинед?» «Саломат бошед, амакчон! Кошки гапн Шумо шавад» («Точикистони советй»), «Ана ин, ана ин корро накунед, хама коратон дуруст мешавад». «Рахмат! На- меарзад, Х,алимахон!» («Пьесахо»). Гардам, ба ган гуш кунед, аклу хушатонро ба чояш монед, духтаратон ба кад расида мондаанд (Рахим Чалил).
Гурухи калони сифатхо дар мавриди муайян ба вазифаи нидо омада, хиссиёти нафратомез, тахкиру дашном, сарзаниш, маломат, но- розиги ва гайраро ифода мекунанд. Ба ин гурух калимахои берахм, сангдил, ноинсоф, лаънатй, падарлаънат, чапан, бехаё, бетавфик, бе- имон, нобакор, беномус, чувонимарг, сархур, бадбахт, падареаг, пирсаг ва Fartpa дохил мешаванд:
Берахм, сангдил! Магар фаромуш карди? Дар вакте ки ману ту хануз бачаи хурдсол будем, дар канори Чилвон хар ду бо хам кор ме- кардем, пахта мечидем ва бози мекардем (Айнй). Ноинсоф! Ман дар хакки ту гайри неки дигар коре накардаам (Айнй). Лаънатй, чапан! Охир, ту вайро хакорат кардан (Улугзода). Бехаё! Ин гапро аз кучо баровардй? Кй ба ту ёд дод? (Улугзода)- Шукур кун, ки аз ман нею аз тиреза хурдй! Набошад як мушт мезадаму дахони гайбатгуятро мебаетам, пирсаг! (Рахим Чалил).
Дар истилохоти касбиву фаннй нидохои кабул, итоат, хозир бош, оташ, ичозат, рухсат (дихед, шавад), ист, марш (дар сохаи хар- бй), бош тайёр, доимо тайёр (дар сохаи кори пионерй) ва монандй инхо хастанд. Ин нидохо ифодаи дарачаи интизоми баланд буда, итоат, фармон, мурочиат, рухсат ва гайраро мефахмонанд:
«Хозир бош!» гуфта сардор фармон дод (Айнй). Хамим ки танкхо ру ба руи ро.храви чукур расиданд, Одинаев бо садои пуртаъсир фармон дод: «Оташ!» (Ниёзй). Ичозат дихед, рафик, лейтенанти хурд, ба ин кас ёрй расонам! (Ниёзй). Охиста, Эрназар, магал накун!—Кист вай? Ист! Мепарронам! (Улутзода)-
Бош тайёр! Доимо тайёр! Дар рохи социализм аз дилу чои!
Бош тайёр! Бахри хифзи иро.петари чахои
(П а й р а в).
Чанде аз нндохо дар сохаи цирк ва физкультура истифода мешаванд. Ба ин чо нидохои хоппа, ха, хейт, дохил мешаванд.
Нидохои канй ва ма дар асл хиссача мебошанд, вале вобаста ба тагьнри интонация ва имою ишорат метавонанд, дар изхори ирода ва муносибати гуногун хизмат кунанд:
Канй, не гуфта хам бинад. Як занам, ки чаппа шуда афтад (Улутзода). Канй, давомашро хон! (Рахим Чалил). Ма, инро ту гир, Аса- дулло! (Айнй). Ма, шумо чй хел одамед! Ба фикрам, дар умратои чиз- ро иадидаед (Икромй).
§ 585. Калимахои даъватии пиш-пиш бо калимаи пишак, куч-куч бс калимаи кучук алокамандапд. Аммо чунин калимахо, ки маънои лутавии худро равшан нигох дошта бошанд, хеле камапд. Одатан барои даъвату ромдани хайвонот ва паррандагон калимахое истифода мешаванд, ки решаашон ба тагьироти фонетикию морфологй дучор шудаанд.
Дар забони точикй барон мурочиат ва фармон ба саг чунин кали- маю ифодахо мавчуданд: мах-мах, бах-бах (бох-бох, бух-бух), куч-куч,
тур ва F-
Калимахое, ки мурочиати ба хайвоноту паррандагони хонагнро ифода мекунанд, хеле зиёданд. Масалан, калимахои чигй-чигй (диги- дигй, гиди-гидй), чай (чай-чай), ай (ай-ай), хел-хел, хей-хей, хол-хол, геч-геч ва гайра нисбат ба буз; чу (чу-чу), шок (шок-шок), хеш-хеш, уш-уш, бош (бош-бош), бахш (бахш-бахш), шук-шук, сав-сав ва Faflpa нисбат ба гову гусола; бех-бех, биях-биях, хут (хут-хут), мах-мах, иш (иш-иш), их (их-их) ва fai'iра нисбат ба хар; хушт (хушт-хушт), хунт (хуйт-хуйт), хейт (хейт-хент), кош (кош-кош), тувй-тувй ва гайра нисбат ба гусфанд; пиш-пиш, ништ нисбат ба гурба; ту-ту-ту-, киш нисбат ба парранда кор фармуда мешаванд. Нидохое низ хастанд, ки дар хангоми амалиёти гуногуии одам бо хайвонот ба кор мераванд. Масалан, хайвонотро бо охангу овозй махсус об медиханд, ба истодану харакат кардан, давидан ва хурок хурдан даъват мекунанд. Ин охангу овозхои махсусро дар хат акс намудан бисьёр душвор ва аксар аз имкон берун аст. Гохо баъзеи онхоро дар хат шартан ифода мекунанд, вале "бо ягон коида и фонетикию морфологи мувофикат намекунад.
Х,амин тавр, нидохои амрй ба нидохои эхсосй наздиканд Онхо калимахои ифодакунандаи муноснбатхое мебошанд, ки ба воситаи интонацияи махсус ифода мешаванд. Хатто дар фармон низ унсури хис- сиёту хаянон мушохида мешавад. Нидохои амсоли алла ва калимахои даъвати хайвонот на факат майлу хохиш, инчунин навозишу тасалло- ро ифода карда метавонанд.
Сарчашмаи ба вучуд омадани нидохои амриву эхсосй хиссахои нутки мустакил, амалу харакатн бо овозу оханги махсус алокаманд ва калимахои иктибосй мебошанд. Чараёни ба категорияи нидои амрй гу- заштани калимахои дигар иомунтазам аст.
Баъзе калимахои нидой харчанд хусусияти грамматикии худро тагьир дода бошанд хам, хануз маънои лугавиашон равшан аст, чунончи: хомуш, марш ва монанди инхо. Дар гурухи дигарашон маънои лугавй хис карда намешавад, шакли овозии онхо низ тагьир ёфтааст, масалан: чай, хич, хеш-хеш, чу ва гайра.
сохти нидо
§ 586. Аз чихати сохт нидохо гуногунанд. Гуногунии сохти бисьёре аз иидохоро факат таърихи ташаккулашон дуруст муайян карда метавонад. Бисьёре аз нидохо бо усулн морфологй-синтаксисй ва лугавй- синтаксисй сохта шудаанд. Бо ин усулхо хиссахон гуногуни нутк ва таркибу нборахои рехта ба нидо гузаштаанд, ки сохти онхо низ як хел нест: офарин, салом, рахмат, саломат бош (ед), хуш омадед, мебах- шй (ед), нет, ичозат дихед, боз тайёр, бифармо, бигузор, лаънатй, канй, ку, бало ба пасаш, ба шумо хаёт дихад, чашм нарасад, чонам кати, ба чону дил, худо нигох дорад, ё тавба, таваккал ба худо, хушьёр бош, сабил монад, чор тараф кибла, кандашро хурад ва гайра.
Мукаррар намудани сохти морфологии нидохо душвор аст- Опхоро аз чихати таркиб ба гуруххои зерин таксим намудан мумкин аст: садонок (э, о, а); садоноку хамеадо (эх, ах); хамсадою садонок (ха, хо, хе); садоноку хамеадо ва садонок (аха, эха, уху); хамсадою садонок ва хамеадо (вой, вах, пуф); садонок, ду хамеадо ва садонок (оббо, уббо); хамсадою хамеадо (хм, мм) ва монанди инхо.
Нидохои ба хайвонот алокаманд аз руи сохту маънои худ аз дигар нидохо фарк мекунанд. Дар онхо аксар оханги умумии мачмуи овозхо, ки ба воситаи он рефлекси шартии хайвонот ба вучуд меояд, дарк карда мешавад. Дар гурухи нидохои хайвонот фонема чандон ахамият на- дорад- Ин аст, ки дар хар лахчаву шева якчанд варианти овозй дучор мешавад.
§ 587- Воситаи мухимми грамматикии сохтани нидохо шакли такрор мебошад. Баъзе нидохо танхо дар шакли такрор истеъмол мешаванд: чигй-чигй, биях-биях, пиш-пиш, сав-сав, хол-хол, тувй-тувй, ту- ту-ту, ха-ха-ха ва гайра. Нидохое низ хастанд, ки хам алохида ва хам такрор меоянд: вой, вах, бах, пах, чай, ай, шок, теча, вой-вой, вах-вах, бах-бах, пах-пах, чай-чай, ай-ай, шок-шок, геча-геча ва г.
Як гурух нидохо барои кувватнокии оханги амр ба хайвонот истифода мешаванд:
Гулсум карсонро аз хонаи сиёх гирифта баромад ва ба атроф нигох карда: «Хайбар! Бух-бух-бух» гуён чег зад (Айнй). Чу-чу чонвар, аз чй мехусй! (Ниёзй).
Бо максади пуркувват гардидани дарачаи мутаассирии гуянда низ нидохо такрор мешаванд: Х,о-хо-хо! Акнун ба ёдам омади. магар ту Фармон нести? (Айнй). Бай-бай-бай, хануз дар сари куча буи зирбакатон ба димогам расида, дилам чунон гум зад, ки кариб мает барин калавида афтода будам (Ниёзи). Ту кисти? Ха... Махмуд! Ту хам ба даст афтодй? Афсус, афсус! («Пьесахо») Бах-бах! Хеле иагз, дилчаси (Улугзода). Вай-вай! Чудо хушру, биной! Муборак бошад, духтарам! (Улугзода). Хой-хой, амаки полвон! Ин чи магал? Худаш чй ran? Хай-хай! Ин чо яслии бачагон аст. Бачагон хоб кардаанд. Охиста ran зада гузаретон («Пьесахо»).