Rzeczpospolita Krakowska

Rzeczpospolita Krakowska powstała na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego, obradującego od 29 IX 1814 do 9 VI 1815 (Akt finalny). Z części (skrawków) Księstwa Warszawskiego wyodrębniono jako wolne i neutralne miasto Kraków z najbliższą okolicą - 1164 km² i 95 tys. ludności. Poddano to państewko pod protektorat trzech zaborców („mocarstw opiekuńczych”): Austrii, Prus i Rosji.

Konstytucja nadana w 1818 gwarantowała równość i wolność obywateli (nie dotyczyło to Żydów, którzy stanowili ok. 13 % ludności). Władzę ustawodawczą miał sprawować Senat Rządzący, mający ograniczone kompetencje, a ustawodawczą Zgromadzenie Reprezentantów (Sejm). Prawo wyborcze było zbliżone do obowiązującego w Królestwie Polskim - opierało się na cenzusie majątku i wykształcenia. Wolne Miasto było strefą wolnocłową, co oznaczało, że towary przywożone i wywożone z Rzeczypospolitej nie podlegały opłatom celnym, co przyczyniło się do rozwoju handlu.

Rozwój ruchu spiskowego i zabicie agenta carskiej policji w 1836 spowodowały okupację Krakowa (trwającą do 1841) przez Austriaków.

22 II 1846 wybuchło w Krakowie powstanie, które miało być fragmentem ogólnopolskiego wystąpienia, a okazało się być ruchem izolowanym, który został stłumiony przez zaborców po 9 dniach. W czasie powstania działał Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej, który ogłosił „Manifest do Narodu Polskiego”, wzywający do walki o niepodległość, przyznający chłopom uprawianą przez nich ziemię, znoszący poddaństwo i pańszczyznę. Stłumienie powstania przyczyniło się do porozumienia (16 XI 1846) trzech zaborców, na mocy którego Rzeczpospolita Krakowska została zlikwidowana i włączona do Austrii.

Rzeczpospolita Krakowska odgrywała bardzo dużą rolę w życiu naukowym, kulturalnym i niepodległościowym Polaków I poł. XIX w. Kraków był centrum życia patriotycznego, kulturalnego i spiskowego - odbywały się tu uroczyste obchody rocznicowe. Sprowadzenie i złożenie w katedrze na Wawelu prochów księcia J. Poniatowskiego i T. Kościuszki stało się okazją do wielkich manifestacji patriotycznych Polaków, a społeczny gest sypania kopca Kościuszki w latach 1820-23 był symbolem jedności wszystkich Polaków.

Życie polityczne w Królestwie Polskim przed 1830 rokiem.

27 XI 1815 Aleksander I, który po 1812 ulegał liberalnym poglądom, nadał Królestwu konstytucję. Odbierano to posunięcie jako przykład liberalnej polityki cara, a zarazem próbę w kierunku przekształcenia całego imperium w monarchię konstytucyjną.

Konstytucja wprowadzała szereg swobód demokratycznych (wolność osobistą, nietykalność osoby i własności, wolność wyznania i druku, prawo do j. polskiego w szkołach i administracji). Miała ona obowiązywać także na ziemiach polskich włączonych bezpośrednio do Rosji („ziemie zabrane”). Zamiast tego car stopniowo ograniczał autonomię Królestwa i łamał postanowienia konstytucji (zaczęło się w 1819 od wprowadzenia cenzury prewencyjnej), co stało się regułą działania władz w okresie panowania Mikołaja I (1825-1855). W tej sytuacji rosło niezadowolenie. Polacy przejmowali liberalne poglądy z Zachodu (głównie z Francji) i propagowali te idee na łamach legalnych czasopism: „Orzeł Biały”, „Pamiętnik Warszawski”, „Kronika”, „Gazeta Codzienna". Na sejmie 1820 posłowie z woj. kaliskiego kierowani przez Bonawenturę i Wincentego Niemojowskich, doprowadzili do odrzucenia rządowych projektów, by nie dopuścić do dalszego ograniczenia konstytucji. Posłowie i liberałowie protestowali przeciwko polityce cara i uzależnionego od niego rządu (próby ograniczenia Kodeksu Cywilnego i handlowego, ingerencja państwa w wolny rynek). W odpowiedzi władze podjęły działania represyjne (areszt domowy Niemojowskich, rozwiązanie kaliskiej rady wojewódzkiej, niezwoływanie sejmu), które stłumiły legalną (sejmową) opozycję, co okazało się sukcesem pozornym. Zaczęły bowiem powstawać ośrodki opozycji nielegalnej.

Już w 1817 studenci Uniwersytetu Warszawskiego założyli Związek Przyjaciół Panta Koina (grec. wszystko wspólne) głoszący rewolucyjne hasła - z Ludwikiem Mauersbergerem, a studenci Uniwersytetu Wileńskiego - Towarzystwo Filomatów (grec. przyjaciele nauk), którego założycielami byli m. in. A. Mickiewicz i Tomasz Zan. Oba związki działały wprawdzie tajnie, ale ich program i struktury dalekie były od politycznej konspiracji. Członkowie tych organizacji prowadzili głównie dyskusje na tematy literackie, filozoficzne i społeczne. Studenckie koła dyskusyjne zaczęły stopniowo przekształcać się w tajne org. polityczne, wzorowane na niemieckich związkach studenckich. Głosiły teraz hasła niepodległościowe i potrzebę reform społecznych.

Na przełomie 1819/20 powstał w Warszawie Związek Wolnych Polaków (S. Goszczyński, M. Mochnacki, W. Heltman, K. Bronikowski, J. Kozłowski) głoszący poglądy liberalne i narodowowyzwoleńcze oraz propagujący współpracę związków w skali ogólnopolskiej. Wolni Polacy mówili o konieczności poprawy sytuacji polskiej wsi. Filomaci sformułowali, w tym czasie, program walki patriotycznej i umacniania świadomości narodowej. W 1820 powstały w Wilnie Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy „Promieniści” i tajne Zgromadzenie Filaretów (grec. przyjaciele cnoty). Ich działalność upodabniała się do politycznej konspiracji karbonarskiej, ale została przerwana w 1823 przez policję (śledztwo prowadził osobiście Nowosilcow). Podobny los (śledztwo, aresztowania, zesłania w głąb Rosji) spotkał warszawskie organizacje.

Drugim środowiskiem, w którym działały tajne organizacje, była młoda kadra oficerska i podoficerska. W 1819 Walerian Łukasiński utworzył Wolnomularstwo Narodowe - związek o formach masońskich, oddziałujący na środowiska patriotyczne Królestwa, Litwy, Poznańskiego. Program Wolnomularstwa ograniczał się do walki o respektowanie konstytucji i postanowień kongresu wiedeńskiego dot. autonomii Królestwa. W 1821 Łukasiński przekształcił swą organizację w Towarzystwo Patriotyczne (Łukasiński, Grzymała, Krzyżanowski, Szreder), które za cel przyjęło odzyskanie niepodległości, ale nie formułowało programu powstania narodowego. Dążyło jedynie do umacniania związków między zaborami i wpływania na opinię publiczną. Było organizacją scentralizowaną z Komitetem Centralnym na czele. Spiskowcy liczyli na konflikt między zaborcami i przesilenie polityczne, dzięki któremu Polacy odzyskają niepodległość. Po aresztowaniu Łukasińskiego Towarzystwem kierował Seweryn Krzyżanowski, który nawiązał kontakty z tajnymi organizacjami rosyjskimi, co po klęsce dekabrystów zdekonspirowało Towarzystwo i zakończyło się likwidacją organizacji przez aresztowania.

W XII 1828 Piotr Wysocki zawiązał Sprzysiężenie Podchorążych (spisek Wysockiego) - organizację, która dążyła do odzyskania niepodległości drogą zbrojnego powstania. Spiskowcy nie stworzyli jednak programu społeczno-politycznego, ani nie zapewnili sobie kontaktów z ludem. Nie przygotowali również władz przyszłego powstania (sami nie chcieli jej sprawować. „Grzech pierworodny Powstania...”). Byli przekonani, że ich inicjatywa zostanie podjęta prze lud - kierownictwo wojskowe przejmą dawni oficerowie napoleońscy, a polityczne „ojcowie narodu” (członkowie izby poselskiej).

Opozycja z czasów Królestwa odegrała istotną rolę w procesie kształtowania świadomości narodowej Polaków i stanowiły fundament powstania, które rozpoczęło się 29/30 XI 1830 r.