Polsko-radziecka współpraca wojskowa podczas II wojny światowej (informator 2002)

17 września 1939 roku Związek Radziecki dokonał inwazji wschodniej Polski, działając w porozumieniu z III Rzeszą. W katach 1939-41 rząd polski uważał się za pozostający w stanie wojny z ZSRR. Związek Radziecki stał na stanowisku nieistnienia państwa polskiego. Polacy w terenów przyłączonych do ZSRR byli masowo deportowani na Wschód. Sytuacja zmieniła się po ataku niemieckim na ZSRR. W lipcu 1941 roku doszło do podpisania układu Sikorski- Majski, ustanawiającego ponownie stosunki dyplomatyczne. Polacy w ZSRR, objęci amnestią, mieli organizować Armię Polską, której dowódcą został generał Władysław Anders. Kulminacyjnym momentem współpracy polsko-radzieckiej była wizyta generała Władysława Sikorskiego w Moskwie w grudniu 1941 roku. W ciągu 1942 roku narastały jednak nieporozumienia. Armia Polska odmawiała pójścia na front przed zakończeniem swojej organizacji, nie pojawiło się też kilkanaście tysięcy oficerów, o których wcześniejszej obecności w radzieckich obozach jenieckich władze polskie wiedziały. Nastąpiła stopniowa ewakuacja armii do Iranu. W kwietniu 1943 roku, w związku z ogłoszeniem przez Niemców odkrycia grobów pomordowanych oficerów polskich w Katyniu rząd ZSRR zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim. Zaczęto formować nowe wojsko polskie z generałem Zygmuntem Berlingiem na czele (I Dywizja im. Tadeusza Kościuszki), kontrolowane przez proradziecki Związek Patriotów Polskich. W październiku 1943 roku oddziały te weszły do akcji podczas bitwy pod Lenino. Podczas wyzwalania Polski Armia Krajowa współpracowała z oddziałami radzieckimi przeciw Niemcom w ramach akcji “Burza”, próbując następnie występować wobec wkraczających Rosjan w roli gospodarzy terenu. Próby takie, podjęte na Kresach Wschodnich, kończyły się rozbrojeniem i internowaniem lub wcieleniem do Armii Berlinga żołnierzy AK. W lipcu 1944 roku powstał konkurencyjny wobec rządu londyńskiego ośrodek władzy - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). W sierpniu, po wybuchu powstania warszawskiego, Armia Czerwona wstrzymała ofensywę pozwalając Niemcom stłumić powstanie. Wiosną 1945 roku władze radzieckie aresztowały i postawiły przed sądem przywódców Polski podziemnej, w tym ostatniego komendanta AK, gen. Leopolda Okulickiego. Równocześnie u boku Rosjan rozbudowywane było kontrolowane przez nich wojsko polskie (1 i 2 Armia WP), które wzięło udział w końcowych walkach II wojny światowej - w przełamaniu Wału Pomorskiego, operacji berlińskiej i wyzwalaniu Czech.

Działalność Delegatury Rządu na Kraj

Delegatura Rządu Rzeczypospolitej na Kraj była konspiracyjną, krajową agendą rządu polskiego na obczyźnie, powołaną jego dekretami z 16 IV i 8 V 1940. Koncepcje rządu zmierzały do zorganizowania konspiracji w kraju w 2 podstawowych pionach: wojskowym w postaci ZWZ (przekształconej w AK) i cywilnym w postaci urzędu Delegata Rządu na Kraj. Intencją rządu było minimalizowanie roli partii politycznych, które miały odgrywać rolę opiniodawczą.

Koncepcje te spotkały się z niezadowoleniem działających w kraju partii politycznych, które domagały się przyznania Politycznemu Komitetowi Porozumiewawczemu (PKP) szerokich kompetencji, wraz z prawem desygnowania kandydata na urząd Delegata Rządu. Po klęsce Francji (3 VII 1940) utworzono w kraju 5 osobową Delegaturę Rządu (Stefan Rowecki - ZWZ, Kazimierz Pużak - PPS, Aleksander Dębski - SN, Stefan Korboński - SL. Przewodnictwo objął płk Jan Skorobohaty-Jakubowski (później doszedł przedstawiciel SP Franciszek Kwieciński). Rząd nie uznał Zbiorowej Delegatury, we IX nakazał ją rozwiązać i polecił żeby partie wyznaczyły 1 kandydata na urząd Delegata. Został nim przedstawiciel SP Cyryl Ratajski, który 3 XII 1940 rozpoczął działalność, opierając się na przedstawicielach 4 stronnictw politycznych (tzw. „gruba czwórka”, skupionych w PKP: SL - „Roch”, PPS - WRN (na jej miejsce od X 1941 do III 1943 wchodził przedstawiciel Polskich Socjalistów), SN i SP. Do 1941 było dwóch Delegatów: jeden w Warszawie dla Generalnego Gubernatorstwa, drugi w Poznaniu dla ziem wcielonych do Rzeszy; od 1942 tylko jeden w Warszawie.

Ratajski energicznie przystąpił do organizowania podziemnej administracji cywilnej. Głównym zadaniem aparatu Delegatury miało być przygotowanie warunków do objęcia przez rząd emigracyjny władzy w kraju po jego wyzwoleniu. W latach 1941-43 udało się stworzyć administrację podziemnego państwa wszystkich szczebli: centralnego, wojewódzkiego (okręgowego) i powiatowego. Na szczeblu centralnym dzieliła się na 13 departamentów, m. in.: prezydialny, spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, przemysłu i handlu, których zakres czynności odpowiadał poszczególnym ministerstwom rządu na emigracji. Najbardziej ożywioną działalność prowadziły departamenty: spraw wewnętrznych (zorganizował sprawnie działający Państwowy Korpus Bezpieczeństwa i referat pomocy Żydom pod kryptonimem „Żegota”), informacji i propagandy (wydawał organ prasowy „Rzeczpospolita Polska”), oświaty i kultury (organizował tajne nauczanie). Aktywnie działały również departamenty: rolnictwa, robót publicznych i odbudowy, likwidacji skutków wojny oraz Ziem Zachodnich, który przygotowywał materiały dokumentujące prawa Polski do Ziem Zachodnich i Północnych oraz plan ich przyszłego zagospodarowania.

Jesienią 1941 Delegatura przejęła zwierzchnictwo nad Kierownictwem Walki Cywilnej (utworzonej z inicjatywy Ratajskiego).

W związku z protestami PPS-WRN i SL „Roch” przeciw nominacji Ratajskiego ustąpił on (został odwołany ?- różne wersje) ze stanowiska we IX 1942 (miesiąc później zmarł), a funkcję Delegata objął Jan Piekałkiewicz (areszt.19 II 43 przez gestapo i w VI `43 rozstrzelany). Trzeci Delegat (od IV`43) Jan Stanisław Jankowski, aresztowany w III 1945 i sądzony w procesie „16”, zginął w więzieniu radzieckim.

Dekretem prezydenta Raczkiewicza z 26 IV 1944 Delegat mianowany został wicepremierem, a trzech jego zastępców ministrami. 3 V 1944* utworzyli oni Krajową Radę Ministrów (wicepremier J. S. Jankowski, Antoni Pajdak z PPS, Adam Bień z SL, Stanisław Jasiukowicz - SN), która miała sprawować wszystkie funkcje administracji państwowej z wyjątkiem spraw zagranicznych, do czasu przybycia do kraju Rady Ministrów. Organem opiniodawczym Delegata miała być powołana w I 1944 Rada Jedności Narodowej, tworząca konspiracyjne przedstawicielstwo ugrupowań związanych z rządem polskim.

Delegatura stanowiła istotny element Polskiego Państwa Podziemnego. W związku z powstaniem TRJN 1 VII 1945 rozwiązała się.

* Encyklopedia Szkolna Historia z 1993, s. 534 podaje, że Jankowski mianowany został wicepremierem a jego zastępcy ministrami 22 V 194