Polskie Państwo Podziemne - struktury I cele (tematu tego nie spotkałem w informatorach)

Ruch oporu jest pojęciem zwalczanym przez historyków jako zbyt statyczne w odniesieniu do polskiej rzeczywistości. Jest to tłumaczenie z francuskiego i dobrze charakteryzuje tamtejszą sytuację. Najwłaściwsze dla opisania sytuacji w Polsce czasu okupacji, wydają się określenia typu: konspiracja, podziemie. Często zamiennie mówi się o Polskim Państwie Podziemnym, co dodatkowo podkreśla fakt nieistnienia w Polsce władz kolaborujących z okupantami. Niektórzy historycy próbowali wprowadzić do literatury przedmiotu określenie - Polska Walcząca, ale większość odrzuciła je jako zbyt dynamiczne.

Celami Polskiego Państwa Podziemnego, któremu poparcia udzielało ok. 80 % społeczeństwa, było stworzenie struktur zapewniających właściwe funkcjonowanie wszelkich form życia społecznego, prowadzenie walki z Niemcami, wyzwolenie państwa i przejęcie władzy przez legalny rząd RP, działający w czasie wojny na wychodźstwie. Poza strukturami PPP znalazła się skrajna lewica socjalistyczna (RPPS) i komuniści (PPR) oraz skrajna prawica postsanacyjna (KON i OPW podporządkowane wojskowo AK, w 1944 połączyły się) i narodowa (Związek Jaszczurczy i Konfederacja Narodu, a od IX ’42 także NSZ).

PPP charakteryzowała duża dyscyplina, wielość form i znaczne efekty działania. Funkcjonowało w strukturze warstwowo-członowej (pionowej). Członami (pionami) były: 1/ państwowo-administracyjny (rządowy); 2/ wojskowy; 3/ polityczny; 4/ cywilny (obywatelski). Koordynowały one swoja działalność na uzgodnionym, najważniejszym celu cywilnym, wojskowym i politycznym.

W XII ’40 (po nieudanej próbie utworzenia Zbiorowej Delegatury Rządu) powołano Cyryla Ratajaskiego - (SP), na stanowisko Delegata Rządu na Kraj, który:

• reprezentował w kraju rząd;

• kierował tworzoną w podziemiu administracją cywilną;

• kierował sprawami politycznymi.

Ratajski przystąpił energicznie do organizowania podziemnej administracji cywilnej, której głównym celem miało być przygotowanie warunków do objęcia przez rząd władzy w kraju po jego wyzwoleniu. Delegatura dzieliła się na 13 departamentów, których zakres czynności odpowiadał poszczególnym ministerstwom rządu na emigracji. W ’42 rozbudowano aparat Delegatury w terenie, powołując do życia delegatury wojewódzkie i powiatowe.

Kolejnymi Delegatami byli: Cyryl Ratajski (XII 40-IX 42), Jan Piekałkiewicz (IX 42-II 43), Jan Stanisław Jankowski (IV 43-III 45).

W trudnych warunkach okupacji podjęły działalność partie polityczne. Wprawdzie 27 IX ’39 oficjalnie rozwiązano PPS, ale równocześnie powołano jej konspiracyjną mutację PPS-Wolność, Równość, Niepodległość (CKRMPMiW WRN-PPS) - kryptonim „Koło”. Czołowymi działaczami PPS-WRN byli: Mieczysław Niedziałkowski (zginął w Palmirach), Kazimierz Pużak i Zygmunt Zaremba.

Niemal natychmiast po klęsce wrześniowej odbudowało swoje szeregi Stronnictwo Ludowe, przyjmując nazwę SL „Roch”, kryptonim „Trójkąt”. Czołowymi działaczami byli: Maciej Rataj (stracony w Palmirach w VI ’40), Józef Niećko, Józef Grudziński i Stanisław Osiecki. SL „Roch” było najbardziej masową partią okresu okupacji.

Stronnictwo Narodowe - kryptonim „Kwadrat”, miało ambicje zdobycia poważnych wpływów, a jego czołowymi działaczami byli: Aleksander Dębski, Roman Rybarski, Mieczysław Trajdos.

Konspiracyjną działalność podjęło także Stronnictwo Pracy, które choć mniejsze liczebnie odgrywało w podziemiu istotną rolę, gdyż z SP związany był przed wojną W. Sikorski. Czołowi działacze SP w konspiracji to: Cyryl Ratajski i Jan Stanisław Jankowski.

Wymienione partie odgrywały główną rolę w życiu konspiracji polskiej i dla koordynacji poczynań powołały strukturę ponadpartyjną w postaci Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, który rozpoczął działalność 26 II 1940. W skład PKP wchodzili: gen. Stefan Rowecki (ZWZ), Kazimierz Pużak (PPS), Stefan Korboński (SL), Aleksander Dębski (SN) i Franciszek Kwieciński (od VI ’40). PKP działał przy Delegaturze Rządu spełniając funkcje organu doradczego i opiniodawczego. W poł. VIII 1943 PKP przekształcony został w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP), a ta 9 I 1944 przemianowana została na Radę Jedności Narodowej (RJN). 12 III przyjęto regulamin RJN, a 15 III ogłoszono jej deklarację programową O co walczy naród polski - głoszącą zasadę „wolności, całości, suwerenności i bezpieczeństwa oraz zdrowego rozwoju wewnętrznego Rzeczypospolitej”. W skład RJN wchodziło 17 osób, po trzech przedstawicieli z SL, SN, PPS-WRN i SP oraz po 1 przedstawicielu organizacji: „Ojczyzna”, „Racławice”, „Zjednoczenie Demokratyczne”, Kościoła katolickiego i ruchu spółdzielczego. Przewodniczącym RJN był K. Pużak, a po jego aresztowaniu przez Rosjan J. Braun (SP). Po utworzeniu TRJN Rada rozwiązała się 1 VII ’45, kierując swą ostatnią odezwę, zawierającą Testament Polski Walczącej, do Polaków i Narodów Zjednoczonych.

Od pierwszych dni okupacji zaczęły powstawać w całym kraju organizacje wojskowo-polityczne. Wciąż brak pełnych danych o ich ilości, strukturach i wielkości. Szacuje się, że na przełomie lat 1939/40 było ok. 140 organizacji tego rodzaju, a najważniejszymi z nich okazały się Służba Zwycięstwu Polski (SZP), utworzona 27 IX ’39 i jej sukcesor Związek Walki Zbrojnej, powołany przez W. Sikorskiego 13 XI ’39. Miał on być organizacją „jednolitą i jedyną działającą na terenie całego kraju i nie miał być związkiem kilku pokrewnych sobie organizacji”. ZWZ wchłonął drobniejsze organizacje wojskowe, a jego bazę społeczną stanowiły środowiska byłych wojskowych, urzędników państwowych, inteligencji, drobnomieszczaństwa oraz młodzież -

ucząca się, robotnicza i chłopska.

Własne ugrupowania wojskowe tworzyły poszczególne partie polityczne. Stronnictwo Narodowe - wiosną ‘40 powołało Narodową Organizację Wojskową (NOW). Stronnictwo Ludowe „Roch” utworzyło Straż Chłopską („Chłostra”), przemianowaną później na Bataliony Chłopskie (BCh), które osiągnęły największą liczebność - 150 tys. PPS-WRN powołała w końcu ’39 Gwardię Ludową, przekazując ją już w pocz. ’40 do dyspozycji ZWZ. Stronnictwo Pracy najpóźniej z partii „grubej czwórki” powołała własną organizację wojskową w postaci Wojska Unijnego - niezbyt licznego.

14 II 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową i rozpoczęto akcję scaleniową, która zakończyła się pełnym powodzeniem. Chociaż poza AK pozostała część NOW, Związek Jaszczurczy, Konfederacja Narodu i część oddziałów taktycznych BCh oraz formacje zbrojne skrajnej lewicy, to stała się ona największą (latem ’44 – 380-400 tys.) i najbardziej skuteczną (dywersja, sabotaż, bitwy toczone przez oddziały partyzanckie, akcja „Burza”, Powstanie Warszawskie) strukturą militarną w okupowanej Polsce i Europie.

Pod względem organizacyjnym AK dzieliła się na obszary (4), okręgi (8), obwody (280 na pocz. ’44) i placówki. Strukturami pośrednimi i nietypowymi były: podokręgi, inspektoraty rejonowe i rejony. Dowódcy wszystkich szczebli nosili tytuł komendanta. Komendantami Głównymi kolejno byli: gen. S. Rowecki „Grot” („Kalina”, „Rakoń”, „Tur”, „Grabica”, „Inżynier”) - do 30 VI ’43, gen. T. Komorowski „Bór” - do 2 X ’44, gen. L. Okulicki „Niedźwiadek”, „Kobra” - do 19 I ’45.

Cywilnym (obywatelskim) ruchem oporu zarządzało Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), któremu podlegał:

• system podziemnego sądownictwa;

• akcje o charakterze badania morale;

• akcje o charakterze propagandowym (obchody, rocznice).

KWC koordynowało działalnością podziemnych partii oraz organizacji społ. i polit. w okupowanej Polsce. Początkowo działało w ramach Biura Informacji i Propagandy KG ZWZ, a od IV ’42 podlegało Delegatowi Rządu. Pełnomocnikiem do walki cywilnej został Stefan Korboński (SL) „Zieliński”, „Nowak”, który mimo kilku reorganizacji zajmował to stanowisko do końca wojny. Otrzymał on szerokie uprawnienia - wchodził w skład sztabu KG AK i dysponował własną siecią radiową do kontaktów z rządem na wychodźstwie.

KWC dzieliło się na 7 wydziałów, m. in. sądowy, sabotażowo -dywersyjny, legalizacyjny (dostarczał pracownikom KWC fałszywych dokumentów), rejestrowania zbrodni niemieckich. Organizatorami walki cywilnej były też departamenty oraz agendy terenowe Delegatury oraz BiP KG AK i jego placówki.

KWC oddziaływał na postawy społeczeństwa za pośrednictwem swojej sieci organizacyjnej i prasy, przez wydawanie odezw, instruktaży i zaleceń, które zmierzały do stworzenia spójnego kodeksu obywatelskiego. Dla osób popełniających zbrodnię „zdrady, szpiegostwa, prowokacji, denuncjacji oraz nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia ludności polskiej” kodeks obywatelski przewidywał wyroki śmierci, które wykonywane były przez specjalne zespoły egzekucyjne. Przestępstwa i wykroczenia przeciw kodeksowi obywatelskiemu były rozpatrywane przez Komisje Sądzące Walki Cywilnej, które miały charakter sądów obywatelskich i skazywały na kary nagany i infamii.

Jesienią 1942, na mocy porozumienia Delegata Rządu i Komendanta Głównego AK, KWC zostało przekształcone w Kierownictwo Walki Konspiracyjnej (KWK) - organ kierujący akcją bieżącą AK, funkcjonujący wewnątrz KG.

15 VII ’43 KWK przekształcone zostało w Kierownictwo Walki Podziemnej* (KWP), które miało kierować akcją bieżącą AK i tzw. walką cywilną w całym kraju.

KWP miało zapewnić jednolite i sprawne prowadzenie akcji dywersji, kontrwywiadu, propagandy dywersyjnej wśród Niemców (akcja N) i oporu społeczeństwa. Swoje zadania realizowało ogłaszając komunikaty (o akcjach AK i działaniu oporu społ.), przez obwieszczenia o wyrokach Cywilnych Sądów Specjalnych i Komisji Sądzących Walki (Cywilnej) Podziemnej, zarządzenia (z zakresu oporu społecznego) i odezwy, za pomocą których oddziaływało na polskie społeczeństwo.

Polskie Państwo Podziemne z okresu II wojny światowej nie miało, w tym czasie i wcześniej odpowiednika w Europie i na innych kontynentach. Było, w pewnym sensie, rozwinięciem i udoskonaleniem podobnego tworu, który powstał przed Powstaniem Styczniowym i sprawnie działał także w czasie jego trwania. Pomyśleć tylko, że to Polacy - niezdolni (zdaniem ich wielkich sąsiadów) do samodzielnego funkcjonowania, potrafili stworzyć oryginalne rozwiązania - wymagające koncepcji, konsekwencji i solidarności. W innych państwach, w podobnych okolicznościach, powstawały „po prostu” rządy kolaborantów (Dania, Francja, Holandia, Norwegia), co im absolutnie nie przeszkadza pouczać Polaków jak powinni się organizować: nowocześnie i demokratycznie.

* Siła zbrojną KWP były specjalne oddziały Szarych Szeregów: „Zośka” ( pseudonim dowódcy Tadeusza Zawadzkiego) i „Parasol”- jako symbol spadochronu, gdyż oddział tworzony był jako jednostka powietrzno-desantowa.