Sytuacja polityczna I walka o prezydenturę Rzeczypospolitej w 1922 roku

Wybory do Sejmu i Senatu odbyły się 5 i 12 XI 1922. Zgłoszono 19 list kandydatów. Do wyborów przystąpiło 68 % uprawnionych, a w woj. południowo-wschodnich odsetek ten był jeszcze niższy. W rezultacie wyborów do Sejmu powstał nowy układ polityczny. Prawica skupiona w bloku Chrześcijańskiej Jedności Narodowej (Chjena) zwiększyła swój stan posiadania do 28 % mandatów. Centrum poniosło duże straty (spodziewając się tego odwlekało wybory) zdobywając 30 % mandatów, lewica nieco się wzmocniła uzyskując 22 % mandatów, ale największe zyski zanotowały mniejszości narodowe zdobywając 20 % miejsc w Sejmie (w tym: Żydzi 8 %, Niemcy 4 %, Bialorusini3 %).

W Senacie prawica uzyskała aż 36 % miejsc, centrum 25 %, lewica 14 %, mniejszości aż 24 % mandatów. Nowy układ sił w parlamencie nie dawał żadnej partii możliwości utworzenia własnego rządu. Bardziej realnym rozwiązaniem było zawiązanie centroprawicowej koalicji.

Zgodnie z konstytucją marcową głową państwa miał być prezydent, wybierany przez Zgromadzenie Narodowe czyli Sejm i Senat zebrane razem. Wybory te odbyły się 9 XII 1922. Zgłoszono 5 kandydatur: Maurycy hr. Zamoyski z endecji, Stanisław Wojciechowski (PSL-„Piast”), Ignacy Daszyński (PPS), Gabriel Narutowicz (PSL-„Wyzwolenie”) i Jan Boudain de Courtenay - przedstawiciel mniejszości narodowych. Po pierwszych trzech turach głosowań pozostali Zamoyski, Narutowicz i Wojciechowski. W czwartym głosowaniu odpadł Wojciechowski. O wyborze prezydenta zadecydować miały głosy PSL-„Piast” i Narodowej Partii Robotniczej. Lider Piasta, W. Witos zdecydował się poprzeć Narutowicza, obawiając się reakcji swego chłopskiego elektoratu na wybór Zamoyskiego, który był największym właścicielem ziemskim w Polsce. Prezydentem został G. Narutowicz.

Prawica rozpętała przeciw niemu gwałtowną akcję propagandową (nagonkę). Podkreślano, że Narutowicz został wybrany głosami mniejszości narodowych, że jest niewierzący oraz że większą część życia spędził poza Polską. Endecja zorganizowała wiele manifestacji pod hasłem niedopuszczenia do władzy „ich prezydenta”. Blok Chrześcijańskiej Jedności Narodowej zapowiedział bojkot władzy powołanej przez mniejszości narodowe. Piłsudski wskazywał na groźbę prawicowego zamachu stanu i domagał się specjalnych pełnomocnictw dla uspokojenia tłumów. Zamiarem prawicy było niedopuszczenie do zaprzysiężenia elekta przez zdekompletowanie quorum lub niedopuszczenie go do gmachu Sejmu, gdy to zawiodło nasilono nagonkę przeciwko prezydentowi.

W takiej atmosferze, w dwa dni po oficjalnym przejęciu władzy z rąk Piłsudskiego, 16 XII 1922, Narutowicz został zamordowany w gmachu warszawskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych przez zwolennika endecji, niezrównoważonego malarza Eligiusza Niewiadomskiego.

Zabójstwo i cała kampania skierowana przeciw Narutowiczowi przyniosły Polsce niesławę. Wywołało szok, który zaciążył na stosunkach politycznych w całym dwudziestoleciu, stając się jedną z głównych przyczyn kryzysu demokracji parlamentarnej w II Rzeczypospolitej. Bezpośrednio po zabójstwie do gwałtownych akcji wymierzonych w prawicę chciała przystąpić lewica. W Warszawie wprowadzono nawet stan wyjątkowy co doprowadziło do uspokojenia nastrojów.

20 XII 1922 Zgromadzenie Narodowe zebrało się ponownie i wybrało na prezydenta kandydata centrum i lewicy - Stanislawa Wojciechowskiego.