Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej - jego zasięg I skutki

Konfederacja barska (1768-1772) oraz wojna rosyjsko-turecka (1768-1774) umiędzynarodowiły sprawę polską. Sukcesy rosyjskie zaczęły zagrażać równowadze europejskiej co sprawiło, że Austria i Prusy zaczęły domagać się dla siebie „odszkodowania” kosztem Rzeczypospolitej. W tych okolicznościach doszło do I rozbioru Polski.

Rosja zajęła obszar 92 tys. km² (województwa: inflanckie, cz. połockiego, mścisławskie i witebskie, cz. mińskiego - czyli ziemie dzisiejszej Białorusi między Drują, Dźwiną i Dnieprem. Był to obszar drugorzędny (zarówno dla Polski jak i Rosji) pod względem gospodarczym i strategicznym.

Prusy zajęły 36 tys. km² (cz. Wielkopolski i Kujaw, warmińskie księstwo biskupie, województwa: pomorskie, chełmińskie i malborskie). Zabór pruski odcinał Polskę od morza pozostawiając jej jedynie odłączony od reszty Gdańsk. Był cenny ze względu na kluczowe gospodarczo ujście Wisły.

Drugi co do obszaru i pierwszy pod względem znaczenia nadział zagarnęła Austria - 83 tys. km² (ziemie na pd. od Wisły i Sanu, tj. cz. województwa krakowskiego i sandomierskiego, niemal całe województwa ruskie i bełskie oraz cz. podolskiego i wołyńskiego. Tracąc dużą cz. Małopolski, Polska została pozbawiona cennych salin w Wieliczce i Bochni. Zachodnią cz. zaboru austriackiego zamieszkiwała ludność etnicznie polska.

Traktat rozbiorowy podpisano 5 VIII 1773 w Petersburgu, podając jako przyczynę tej brutalnej ingerencji w sprawy Polski rozkład państwa i szerzącą się w nim anarchię. Tak więc przyczyn do rozbioru dostarczyli, według zaborców, sami Polacy.

Z terytorium posiadanego poprzednio, tj. 732 tys. km² i około 11 mln ludności Polska utraciła łącznie około 210 tys. km² i około 4,5 mln ludności. Była to strata tym dotkliwsza, że objęła ona w dużym stopniu ludność etnicznie polską, która znalazła się głównie pod panowaniem pruskim i austriackim. Naraziło to ją na silne naciski germanizacyjne. Zarazem dokonała się niekorzystna zmiana w stosunkach wewnętrznych przez zwiększenie się procentowego udziału ludności niepolskiej na pozostałym obszarze Rzeczypospolitej. Utrudniony został także rozwój gospodarczy ziem polskich, nie tylko przez rozbicie jednolitości tego procesu, ale także wobec zajęcia przez Prusy szczególnie ważnego gospodarczo rejonu nad dolną Wisłą i kopalń soli przez Austrię.

I rozbiór uwidocznił klęskę rosyjskiej polityki w Europie Środkowo-Wschodniej i pogrzebał szansę na pokojowe ułożenie stosunków między Katarzyną II a społeczeństwem polskim.

Rozbiór ten nie przesądził jeszcze sprawy ostatecznej likwidacji państwa polskiego. Wiele zależeć miało od postawy samych Polaków.

Stronnictwa polityczne w dobie Sejmu Wielkiego 1788-1792

Sejm Wielki rozpoczął obrady 6 X 1788. Jego marszałkami byli Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. Od poł. XII 1790 (po wyborach sejmikowych z 16 XI) sejm obradował w podwójnym składzie (359 posłów), co wzmocniło obóz reform. Znaczną cz. deputowanych stanowili ludzie młodzi; początkowo 39 %, a po wyborach uzupełniających aż 61,5 %. Pod względem politycznym posłowie podzieleni byli na 3 obozy.

Stronnictwo hetmańskie (magnackie) było przeciwne wszelkim reformom, które mogłyby wzmocnić organa władzy centralnej. Główną role odgrywali tu przyszli konfederaci targowiccy: Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, którzy w polityce zagranicznej orientowali się na Rosję. Można powiedzieć, że grupę tą charakteryzowało działanie w obronie własnych, osobistych interesów.

Stronnictwo dworskie, skupione wokół króla i dążące do umiarkowanych reform, które podniosłyby autorytet monarchy, również związane było z Rosją. Pod koniec obrad sejmu zbliżyło się do stronnictwa patriotycznego, stanowiącego siłę napędową obozu reform. Do stronnictwa patriotycznego należeli m. in. S. Małachowski i Ignacy Potocki, a spoza sejmu Hugo Kołłątaj. Patrioci wzburzeni ustawiczną ingerencją carską w sprawy wewnętrzne Polski, kwestionowali skuteczność zmian dokonywanych w oparciu o Rosję. Uważali, że należy wykorzystać konflikt między zaborcami i przy pomocy Prus przeprowadzić reformy wzmacniające sejm i władzę wykonawczą oraz przyznające prawa polityczne mieszczaństwu. Stronnictwo to prowadziło rozmowy w sprawie zawiązania z Prusami antyaustriackiego sojuszu, jednak w obliczu nieszczerości w polityce Prus, które domagały się dobrowolnego oddania przez Polskę Gdańska i Torunia, sojuszu nie zrealizowano. Można rozważać obecnie ten problem w kontekście opłacalności (pragmatyzmu). Skoro i tak Polska utraciła obszary, na których Prusom zależało, a oprócz tego ok. 250 tys. km² na rzecz Rosji, to czy nie należało za wszelką cenę starać się o utrzymanie „aliansu pruskiego”? Osobiście zdecydowanie odrzucam takie rozwiązanie, ale jak sądzę znalazło by ono licznych zwolenników.

Duszą stronnictwa był H. Kołłątaj, który wspólnie z I. Potockim przygotował projekt Konstytucji 3 z maja 1791.

Niestety zmiany, które zostały wprowadzone w dobie Sejmu Wielkiego miały zostać przekreślone już w 1792. Doprowadziła do tego konfederacja zawiązana w Targowicy (14 V 1792), przegrana wojna z Rosją i w rezultacie II rozbiór Polski.