Trzeci rozbiór Polski - jego geneza I skutki

Bezpośrednia przyczyną III rozbioru Polski było Powstanie Kościuszkowskie (1794). Hasło do ostatniego rozbioru rzuciła Austria, która zajęła Lubelszczyznę. Również państwa walczące z powstaniem, a więc Rosja i Prusy zainteresowane były takim rozwiązaniem i bezpośrednio po upadku Warszawy (XI 1794), nie czekając na rozstrzygnięcia polityczne starały się zająć jak największe obszary. Austria, która poniosła polityczną porażkę podczas II rozbioru (1793) nie uzyskując żadnego nadziału, tym razem grała w rokowaniach z Rosją pierwsze skrzypce. Wstępny traktat rozbiorowy Austria i Rosja podpisały 3 I 1795. Odsunięte na razie od udziału w zdobyczy Prusy, zawarły pospiesznie pokój z Francją w Bazylei (5 IV 1795). Po przewlekłych targach 24 X 1795, w Petersburgu, już z udziałem Prus podpisane zostało porozumienie ustalające granice zaborów, które schodziły się w okolicy Drohiczyna (Jerzy Łojek podaje, że punkt ten znajdował się koło Janowa Podlaskiego).

Austria otrzymała Małopolskę (z Krakowem) po Pilicę, Lubelszczyznę oraz cz. Mazowsza i Podlasia po Bug. Było to 47 tys. km² z 1 450 000 ludzi.

Prusy zajęły większość Mazowsza (z Warszawą), Litwę po Niemen, skrawki Małopolski i cz. Podlasia. Ziemie te zamieszkałe przez 1 000 000 osób, obejmowały 48 tys. km².

Rosja zagarnęła tereny na wsch. od linii Niemen-Bug wraz z Kurlandią. Zajmowały one 120 tys. km², z ludnością 1,2 miliona.

25 I 1797 państwa zaborcze podpisały konwencję petersburską, w której zobowiązały się do nieużywania w tytulaturze swych monarchów określenia Królestwo Polskie. W ten sposób z mapy Europy znikło nie tylko państwo polskie, ale i jego nazwa.

Stanisław August , zgodnie z poleceniem Katarzyny II opuścił Warszawę i 7 I 1795 zamieszkał pod kontrolą rosyjską w Grodnie. Od jego postawy wiele zależało. W dobie legitymizmu, gdy cesji terytorialnych nie mógł zatwierdzić sejm (bo nie istniał), za legitymizację rozbioru w świetle prawa międzynarodowego uznana mogła być abdykacja króla. A ten nie potrafił, choć raz, wykazać zdecydowania oraz monarszej godności i 25 XI 1795 (w dniu imienin carycy) podpisał swój akt abdykacji, popełniając zbrodnię polityczną przeciwko Rzeczypospolitej i nadając sankcję prawa międzynarodowego rozbiorowi państwa polsko-litewskiego. Na to upodlenie „król Staś” zgodził się za obietnicę: spłaty swoich prywatnych długów (33 mln zł), które zaborcy mieli rozliczyć w proporcji do swoich aneksji, niepogarszania losu członków swojej rodziny i zgodę na wyjazd jego samego do Włoch (do czego oczywiście nie doszło).

W wyniku 3 kolejnych rozbiorów Rosji przypadło przeszło 471 tys. km² z ludnością około 6 mln. Pod panowanie Prus przeszło 148 tys. km² i 2,7 mln ludności, pod panowanie Austrii 129 tys. km² i około 3,8 mln mieszkańców.

W ciągu 23 lat (1772-1795) państwo polsko-litewskie zostało zredukowane z 732 tys. km² do stanu zerowego. Stało się to w okresie panowania tylko jednego władcy.

Całkowity rozbiór terytorium nie tylko państwowego, ale i narodowego był zjawiskiem niebywałym w Europie. Bezpośrednim następstwem rozbiorów było nie tylko pozbawienie Polski własnej państwowości i przez to znaczne ograniczenie życia politycznego, ale także zahamowanie jej rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Polska znalazła się pod panowaniem absolutnych rządów reakcyjnych, wrogich przemianom społecznym.

Rozbiory zatrzymały a nawet cofnęły proces kształtowania się rynku narodowego i innych zmian w kierunku kapitalizmu. Utraciło swe emancypacyjne zdobycze mieszczaństwo. Utrata własnej państwowości niekorzystnie wpłynęła na sytuację szkolnictwa, piśmiennictwa, życia naukowego. Tylko ogromnym wysiłkiem całego społeczeństwa udało się udaremnić plany wynarodowienia Polaków.

Państwo zaborczym rozbiory przyniosły wzrost potencjału gospodarczego i ludnościowego, co podnosiło ich możliwości rekrutacyjne. Przesunięcie granic Rosji na zach. ułatwiło jej interwencję w sprawy środkowo i zachodnioeuropejskie.

Rozbiory naruszały najbardziej elementarne zasady współżycia międzynarodowego. W rezultacie sprawa polska stała się jednym z najistotniejszych problemów europejskich w XIX i pierwszych dziesięcioleciach XX w.