Geneza Powstania Listopadowego

27 XI 1815 Królestwo Polskie otrzymało konstytucję. Nadał ją car Aleksander I, który od 1812 ulegał liberalnym poglądom. Dosyć szybko zraził się jednak do tej ideologii, co dosyć łatwo zrozumieć uwzględniając, że jednym z podstawowych dążeń caratu było podporządkowanie wszystkich prowincji i regionów autonomicznych jednemu ośrodkowi władzy w Petersburgu. Właśnie ta przesłanka była powodem coraz głębszego zawodu i niezadowolenia Polaków z narzuconego im związku z Rosją.

Jednym ze skutków zmiany poglądów Aleksandra I było odsuwanie od władzy polityków, którzy opracowali konstytucję Królestwa. Byli oni konserwatystami i chcieli zachować dominację ziemiaństwa, ale nie wykluczali przeprowadzenia w przyszłości odgórnych reform społecznych. Na ich miejsce wprowadzono ludzi nowych, mniej znanych, a przez skłonnych do lojalności i uległości z wdzięczności za wyniesienie. Także oni byli konserwatystami, ale zwolennikami absolutyzmu, w związku z czym łatwiej im przychodziło tolerować zaostrzenie polityki caratu i władz Królestwa. Te metody sprawowania władzy stały się codziennością w okresie panowania Mikołaja I (1825-1855).

Tę nowa politykę władz wyrażały:

• odejście od obietnicy przyłączenia do Królestwa ziem zabranych (Litwy, Podola i Wołynia), co było powodem wycofania poparcia dla władz przez grupę wpływowych ziemian;

• stopniowe tłumienie polskości na ziemiach zabranych (poza Królestwem) - w administracji, oświacie i w wojsku;

• łamanie zapisów konstytucji odnośnie: wolności słowa (w 18919 wprowadzono cenzurę prewencyjną i zamknięto liberalne pisma) oraz uprawnień sejmu. Był on zwoływany rzadko i nieregularnie (1818, 1820, 1825, 1830). Został tez pozbawiony uprawnień w zakresie wpływu na budżet i kontrolowania działalności rządu.

Przedstawiona polityka caratu, gorliwie wspierana przez władze Królestwa, budziła niezadowolenie znacznej części społeczeństwa. Te nastroje pogłębiała jeszcze samowola Konstantego i Nowosilcowa, którzy wbrew prawu wszczynali śledztwa i stosowali długotrwałe przetrzymywanie w areszcie. Psychicznie niezrównoważony Konstanty otrzymał od cara nieograniczone kompetencje i praktycznie kontrolował życie polityczne Królestwa za pośrednictwem całkowicie mu uległego gen. Zajączka. Brutalna musztra, bezduszna dyscyplina, stosowanie kar cielesnych sprawiły, że z armii wycofali się dawni oficerowie napoleońscy nie mogący znieść metod Konstantego, a wielu młodych znienawidziło naczelnego wodza i system, który reprezentował.

Kolejne czynniki wewnętrzne, które przyczyniły się narastania niezadowolenia i prowadziły do powstania to:

• drożyzna;

• ujawnione latem 1830 nadużycia w policji;

• wykrycie ogniw spisku podchorążych (XI 1830) i zapowiedziane aresztowania członków sprzysiężenia, którzy ratunek dla siebie widzieli w rozpoczęciu powstania.

Do tego dochodziła napięta sytuacja międzynarodowa związana z rewolucją we Francji (VII) i Belgii (VIII). Mikołaj I przygotowywał się do interwencji na Zachodzie. 20 XI ogłosił rozkaz o postawieniu armii rosyjskiej i wojska polskiego w stan pogotowia. Była to decyzja niezwykle istotna gdyż:

• walka przeciwko Francuzom czy Belgom była sprzeczna z ideami polskich oficerów;

• użycie wojska polskiego poza granicami Królestwa było niezgodne z konstytucją;

• wyprowadzenie wojska polskiego poza granice oznaczało konieczność zastąpienia ich nowymi oddziałami rosyjskimi. Obawiano się, że zostaną one w Królestwie na stałe.

Dla spiskowców ważny też był rozwój wydarzeń w Belgii (zwycięstwo) i doszukiwanie się analogii między sytuacją Polski i Belgii.

Po konsultacji z Lelewelem spiskowcy, działając w sytuacji przymusowej, postanowili rozpocząć powstanie 29 XI 1930. Przeciwko powstaniu opowiedziała się generalicja polska, uznając je za „młodzieńczą awanturę”, co niektórzy wyżsi oficerowie przypłacili życiem, ponosząc śmierć z rąk zdesperowanych podchorążych.

Zdecydowałem się jeszcze na „aneks” do omawianego tematu. Przedstawiam w nim 2 mało znane wydarzenia, które wywarły istotny wpływ na nastroje szerokich rzesz społeczeństwa („Sąd Sejmowy”) i bardzo wąskiej jego części -spiskowców i 128 członków izby poselskiej („powstanie majowe 1829”). Sądzę, że można te informacje wykorzystać przy opracowaniu wielu tematów związanych z historią Polski XIX w.

Sąd Sejmowy złożony ze wszystkich członków senatu, działał od VI 1827 do 22 V 1828, pod przewodnictwem Piotra Bielińskiego, z zadaniem rozpatrzenia sprawy 8 członków Towarzystwa Patriotycznego, oskarżonych o zbrodnię zdrady stanu. Sąd pracował na otwartych (dostępnych dla publiczności) posiedzeniach, w okresie szczególnego pobudzenia opinii krajowej w związku z wojną rosyjsko-turecką (1828-29) i wykazał nieoczekiwaną godność, niezależność i niepodatność na naciski polityczne. Mimo świadomości, że car oczekuje na przynajmniej 2 wyroki śmierci, uwolnił oskarżonych od zarzutu zbrodni zdrady stanu, a uznając ich winnymi przynależności do tajnej organizacji wydał łagodne wyroki (3 lata Krzyżanowski, 4 wyroki po 3 miesiące i 3 uniewinniające). Działalność sądu podtrzymała ducha oporu wobec nadużyć władzy, wykazała skuteczność zdeterminowanych działań, pobudziła i utrwaliła nastroje patriotyczne, o czym świadczy przekształcenie pogrzebu senatora Bielińskiego (III 1829) w wielką manifestację narodową.

W końcu V 1829 Mikołaj I wraz z całą rodziną przybył do Warszawy, dla dokonania koronacji wymaganej przez konstytucję. Niektórzy posłowie współdziałający ze sprzysiężeniem gotowi byli przedstawić carowi petycję w sprawie naruszania wolności obywatelskich, a w razie jej odrzucenia (czego oczekiwano), upoważnić tajny związek do ogłoszenia powstania, którego wybuch przewidywano na 20 V, tj. jeszcze przed koronacją Mikołaja.

W takiej sytuacji zamierzano dokonać zamachu na cara, który miał publicznie dowodzić ćwiczeniami oddziałów polskich na Placu Saskim. Jednak akcję w ostatniej chwili (w nocy 19/20 V) odwołano, gdyż tylko 28 (ze 128) posłów zdecydowało się podpisać petycję do cara. W ten sposób zmarnowano okazję bez porównania lepszą od tej, której tak gorączkowo uchwycono się półtora roku później.

Szansa powodzenia zamachu i powstania w V 1829 były bardzo duże, a możliwości represyjnych działań prawie żadne, gdyż wszystkie realne siły Rosji, poza formacjami polskimi i litewskim zaangażowane były przeciw Turcji na Bałkanach i nawet gdyby miał kto w Petersburgu zawrzeć pokój z Turcją, to ściąganie wojsk z frontu tureckiego musiałoby potrwać przynajmniej rok.