Ruch narodowo-demokratyczny do 1914 roku – geneza I program

W II poł. XIX w. wśród Polaków przeważały prądy kosmopolityczne, czyli internacjonalistyczne i antypatriotyczne. Sytuacja ta uległa zmianie pod koniec XIX w., gdy w całej Europie rozwijały się ruchy nacjonalistyczne.

W 1887 płk Zygmunt Miłkowski (pseud. Tomasz Teodor Jeż + L. Michalski i H. Gierszyński) założył w Szwajcarii Ligę Polską, która nawiązywała do programu TPD i zapoczątkowała rodowód Narodowej demokracji. Miłkowski w swej pracy „Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym” stwierdzał, że „obrona bierna” i pokora okazywana przez Polaków, nie tylko nie rozbraja zaborców lecz ośmiela ich do podejmowania kolejnych prób „doszczętnego zgniecenia żywiołu ludzkiego”. Miłkowski nie zalecał wystąpienia zbrojnego, lecz zachęcał do stawiania czynnego oporu wobec prześladowań. Liga głosiła hasła niepodległościowe i stawiała za cel odbudowę Polski w granicach sprzed 1772.

Początkowo nie miała zbyt wielu zwolenników, ale sytuacja ta uległa zmianie gdy w 1888 podporządkował się jej Związek Młodzież Polskiej (ZET, powstały w 1886) z Zygmuntem Balickim i Romanem Dmowskim na czele. Szybko przejęli oni kierownictwo w samej Lidze, doprowadzili do rozłamu w jej obrębie i powstania w 1893 elitarnej Ligi Narodowej. Na jej czele stała 5 osobowa Tajna Rada z siedzibą w Warszawie. Liga działała poprzez różne organizacje, m. in. ZMP „Zet”, Tow. Oświaty Narodowej (TON - 1899), Związek im. Jana Kilińskiego (1901, działający w środowisku robotników i rzemieślników).

W 1897 Liga utworzyła w zaborze ros. Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SN-D). Organizację tę często nazywano Narodową Demokracją; w skrócie: „en”, „de”, stąd ENDECJA. Program stronnictwa opracowany przez J. L. Popławskiego akceptował istniejący porządek prawno -polityczny, głosił zasadę solidaryzmu klasowego połączoną z nieufnością, a nawet wrogością do przedstawicieli innych narodowości. Od 1905 SN-D działało jawnie. Szczególny wpływ na zmianę programu miały wydarzenia 1905-7 na ziemiach Królestwa. Z antyrosyjskiej i niepodległościowej organizacji, Liga stała się głównie antyniemiecka. Dmowski („Myśli nowoczesnego Polaka” -1903) obawiał się germanizacji, zaś rusyfikację uważał za mało prawdopodobną, gdyż Rosjan uznał za cywilizacyjnie zapóźnionych w stosunku do Polaków. Dlatego też z programu wycofano hasła niepodległościowe, zastępując je żądaniami autonomii. Zajęto neutralne stanowisko wobec caratu, widząc w Mikołaju II jedynego sojusznika narodów słowiańskich w ich walce z zalewem germańskim (neoslawizm, panslawizm). Podstawowymi hasłami endecji stały się solidaryzm narodowy i nacjonalizm. Wiązały się z nim:

• klerykalizm (Polak =katolik);

• antysemityzm (wynikający z przesłanek ekonomicznych, a nie rasowych);

• wrogość do lewicowych partii politycznych.

W zakresie gospodarki partia opowiadała się za liberalizmem ekonomicznym.

W zaborze pruskim od 1909 istniało legalne Polskie Towarzystwo Demokratyczne (Chrzanowski, Seyda), zaś w Galicji Stronnictwo Demokratyczno- Narodowe, legalne od 1905, ze Stanisławem Głąbińskim na czele.

Endecja wydawała dla chłopów pismo „Polak”, a jej wydawnictwem programowym, adresowanym do wszystkich środowisk, był „Przegląd Wszechpolski”.