Postanowienia Kongresu Wersalskiego w sprawie Polski

Kongres pokojowy w Wersalu obradował od 18 I do 28 VI 1919. Podpisano na nim traktat pokojowy z Niemcami. Wśród najtrudniejszych problemów do rozwiązania znalazła się kwestia granicy polsko-niemieckiej. Sprawę negocjowania przebiegu granicy zach. Piłsudski pozostawił Dmowskiemu i Paderewskiemu, którzy stanęli na czele delegacji polskiej. Ich projekt obejmował część ziem nie należących do Polski przed 1772, a zamieszkały przez zwarte skupiska polskie. W zamian wyrażano gotowość rezygnacji z części ziem białoruskich i ukraińskich. Forsowanie argumentów etnicznych przy omawianiu granicy zachodniej było sprzeczne z inkorporacyjnym programem endecji na wschodzie. Wykorzystując to Anglicy żądali Górnego Śląska i części Wielkopolski dla Niemiec. Delegacja francuska popierała polskie postulaty.

Początkowo z obszaru Niemiec na rzecz Polski miało przypaść 56 478 km² z mniej więcej 5 mln ludności, a ostatecznie otrzymała Polska 45 463 km² z około 3 mln ludności. Na obszar przyznany Polsce składały się: większość Wielkopolski (wyzwolona przez powstanie) i Pomorze Wsch. bez Gdańska, który wraz z ujściem Wisły i Nogatu stał się Wolnym Miastem (ok. 1900 km² z ludnością ok. 370 tys.) pod kontrolą Ligi Narodów. Polska uzyskała w nim znaczne uprawnienia (zastępstwo dyplomatyczne, włączenie w polski obszar celny).

O przynależności Warmii, Mazur i Powiśla oraz Górnego Śląska zadecydować miały plebiscyty.

Wraz z innymi państwami wielonarodowościowymi (głównie nowopowstałymi) została Polska zmuszona (nakłoniona) do podpisania tzw. „małego traktatu wersalskiego” o ochronie praw mniejszości narodowych, do czego nie zostały zobowiązane Niemcy. W rezultacie mniejszość niemiecka w Polsce mogła się odwoływać do Ligi Narodów ze skargami na władze polskie, a mniejszość polska w Niemczech tego prawa nie miała.

Zobowiązano Polskę do spłaty pruskiego majątku państwowego i części ogólnego długu Niemiec, proporcjonalnie przypadającej na ziemie przez nią przejęte. Było to skutkiem doktryny nieuznawania ciągłości polskiej państwowości, przerwanej przez zewnętrzną przemoc w latach 1772-1795 i z uznawaniem legalizmu aktów Kongresu Wiedeńskiego (1814-15). Całość koncepcji opierała się na tezie, że państwem polskim było uprzednio tylko Królestwo Polskie, a „poszerzenie terytorium” jest nie odzyskaniem, ale nabyciem przez Polskę nowych praw.

Konferencja, mimo że dotyczyła spraw związanych z Niemcami, zajęła się też sprawą polskiej granicy na wschodzie. Stanowisko specjalnej podkomisji do spraw polskich, kierowanej przez J. Cambona, było wobec problemu miejsca Polski na wschodzie niekonsekwentne i zmienne. Z jednej strony Ententa pozytywnie odnosiła się do polskiej akcji przeciw bolszewikom, gdyż liczyły na odbudowę dawnej Rosji - swojej sojuszniczki i dłużnika. Z drugiej protestowała przeciw działaniom armii polskiej na Białorusi i Ukrainie. Wyrazem tej niekonsekwencji były też decyzje Rady Najwyższej w sprawie polskiej granicy wschodniej. 21 XI 1919 zatwierdziła ona statut autonomiczny dla Galicji Wschodniej, przyznając Polsce mandat Ligi Narodów na zarządzanie tym obszarem przez 25 lat. 8 XII 1919 ta sama Rada podjęła drugą decyzję dopuszczając administrację polską jedynie na zachód od linii Bug -Kuźnica -Pińsk, nazwanej linią Curzona. Nie była ona w żaden sposób zbieżna z granicą etniczną, za to niemal pokrywała się z zachodnią granicą Rosji po III zaborze.

Traktat Wersalski miał walor międzynarodowego uznania niepodległości Polski i dlatego został znaczną większością ratyfikowany przez sejm 31 VII 1919, jednak o ostatecznym przebiegu granic Polski miały zadecydować konflikty polityczne i wojny z sąsiadami.