Akt 5 listopada I jego znaczenie dla sprawy polskiej

W 1914, a więc w momencie wybuchu I wojny światowej problem niepodległości Polski na arenie międzynarodowej praktycznie nie istniał. Nie był podejmowany przez mocarstwa, które obawiały się reakcji Rosji i traktowały sprawę polską jako wewnętrzny problem Rosji. Państwa zaborcze nie były zainteresowane odbudową Polski, gdyż oznaczać to musiało utratę części ich terytorium. Sytuacja była tak niekorzystna, że brytyjski premier Herbert Asquith na początku wojny powiedział Paderewskiemu: „nie ma żadnej nadziei na przyszłość dla Ojczyzny Pana”. Jednak wojna między mocarstwami zaborczymi dawała Polakom realną nadzieję na zmianę sytuacji, gdyż ktoś musiał tę wojną wygrać, a ktoś inny przegrać. Potencjał ludnościowy odgrywał istotną rolę w kalkulacjach politycznych i był powodem zabiegów o pozyskanie sympatii Polaków. Cel ten zamierzano osiągnąć przez wydawanie adresowanych do Polaków odezw dowództw walczących armii.

9 VIII 1914 Komenda wojsk austro-węgierskich i niemieckich zapowiadała szczęśliwą przyszłość dla Polaków po zwycięstwie państw centralnych. 14 VIII podobną odezwę ogłosił naczelny dowódca wojsk rosyjskich Mikołaj Mikołajewicz, który nawiązywał do słowiańskiej tradycji wspólnych walk z „nawałą niemiecką” i zapowiadał zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara. Odezwy te miały charakter propagandowy i nie zostały wsparte oficjalnym stanowiskiem władz państwowych.

Sytuacja uległa zmianie w 1916 gdy zaczęto odczuwać trudy wojny i brak rekruta. Problemy te w większym stopniu dotknęły państwa centralne, które okupowały ziemie Królestwa Polskiego. Nie mogły tego faktu w pełni wykorzystać, gdyż prawo międzynarodowe zabraniało pozyskiwania żołnierzy z terenów okupowanych. Dlatego 5 XI 1916 w Warszawie i Lublinie ogłoszono w imieniu dwóch cesarzy Akt, mówiący o utworzeniu niepodległego państwa polskiego z ziem „panowaniu rosyjskiemu wydartych”. Miało ono funkcjonować jako samodzielna monarchia konstytucyjna, związana politycznie i wojskowo z państwami centralnymi. W wyniku ogłoszonego Aktu powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu, w której funkcje wojskowe objął Piłsudski. W akcie nie precyzowano terytorium państwa ani osoby władcy, nawet nie mówiono o niepodległości tylko o samodzielności, ale była to pierwsza od przeszło 100 lat deklaracja państw zaborczych w sprawie polskiej, która zrywała z ich dotychczasową solidarnością w tej kwestii.

Rząd carski oczywiście zaprotestował przeciw Aktowi 5 listopada, a ze swojej strony car Mikołaj II w rozkazie noworocznym do armii i floty z 25 XII 1916 jako jeden z celów wojennych Rosji wymieniał „utworzenie wolnej Polski z jej trzech obecnie rozdzielonych części”.

Dla Polaków ważne były nie protesty i ostrożne obietnice państw zaborczych, ale fakt, że sprawa polska znów pojawiła się na forum międzynarodowym. Znaczenie Aktu 5 listopada przede wszystkim polegało na umiędzynarodowieniu sprawy polskiej, a obawa przed masowym poparciem przez Polaków Niemiec i Austro-Węgier otworzyła międzynarodową licytację obietnic.

W XII 1916 w parlament włoski wypowiedział się za powstaniem niepodległej Polski.

17 I 1917 prezydent USA, inspirowany przez I. Paderewskiego, w orędziu do senatu wyraził pogląd, że powinna istnieć „zjednoczona, niezależna i autonomiczna Polska”.

Akt 5 listopada nie wywołał spodziewanego entuzjazmu wśród Polaków i ich masowego wstępowania do armii niemieckiej i austro -węgierskiej.