Rosja wobec Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku

Rosja już w pierwszej połowie XVIII w. ingerowała w wewnętrzne sprawy polskie (wielka wojna północna; „sejm niemy” - 1717; układ z Prusami w Poczdamie - 1720; traktat Loewenwolda („Trzech czarnych orłów” - 1732), chcąc uczynić z Polski swego rodzaju przedpole dla imperium rosyjskiego. Słabość militarna Rzeczypospolitej i jej wewnętrzne rozdarcie stawały się gwarancją mocarstwowej pozycji Rosji w Europie Środkowo-Wschodniej. Dlatego do 1762, tj. do czasu przewrotu petersburskiego i objęcia władzy przez Katarzynę II (1762-95) Rosja starała się utrzymywać Polskę w stanie wewnętrznego upadku. Caryca była skłonna zerwać z tą zasadą aby uczynić z Polski uległego, ale jednocześnie bardziej użytecznego „sojusznika”. Dlatego popierała dążącą do ograniczonych reform Familię - wzmocniony reformami sojusznik miał tworzyć skuteczny bufor między Rosja i Prusami. Przystępując do realizacji tych planów Rosja zaczęła coraz wyraźniej ingerować w wewnętrzne sprawy Polski. Pod „ochroną” wojsk rosyjskich 6 IX 1794 wybrano na króla Stanisława Antoniego Poniatowskiego, faworyta carycy (dopiero na sejmie koronacyjnym przyjął imię Augusta. Widocznie Antoni wydał mu się zbyt plebejski).

W latach 1767-68 realizował w Polsce swoje intrygi carski ambasador Mikołaj Repnin. Zaowocowały one zawiązaniem 3 konfederacji, zwołaniem sejmu delegacyjnego, porwaniem senatorów i uchwaleniem praw kardynalnych. Jednocześnie Rosja bezwzględnie tłumiła wszelkie próby wyrwania się Polski spod jej dominacji (zwalczanie konfederacji barskiej 1768-1772; wsparcie Targowicy i wojna w 1792; wojna 1794). O tym jak instrumentalnie Rosja traktowała Polskę świadczą wydarzenia z 1787, kiedy odrzucona została propozycja Stanisława Augusta zawarcia sojuszu przeciw Turcji. Po rocznym „zastanowieniu” Rosja zgodziła się na wynajem trzech polskich brygad kawalerii na kilkuletnią służbę na jej rzecz. Katarzyna II zainteresowana była utrzymaniem Polski „niepodległej”, w dawnych granicach, dopóki mogła ją w pełni kontrolować, a kiedy okazało się to nierealne przystała na pruskie propozycje rozbiorowe.

Katarzyna II potrafiła wykorzystać dla realizacji swych planów konflikty wewnętrzne w Polsce, co potwierdzają jej posunięcia z czasu bezkrólewia po śmierci Augusta III i z okresu Sejmu Wielkiego.

Zwiększając kosztem Polski swą potęgę, spowodowała Rosja umiędzynarodowienie sprawy polskiej, w której nie mogła już decydować samodzielnie.

Udział Rosji we wszystkich rozbiorach Polski powiększył jej terytorium o blisko pół miliona km² i o 6 mln liczbę ludności, a znaczne przesunięcie jej zachodniej granicy stworzyło możliwość wywierania istotnego wpływu na wydarzenia w Europie Środkowo-Wschodniej i Zachodniej.

Prusy wobec Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku

Cechą charakterystyczną polityki mocarstw decydujących o losach Europy Środkowo-Wschodniej, a więc Rosji i Prus oraz w mniejszym stopniu Austrii i Francji była, mimo dzielących je różnic, zgodność w kwestii polskiej. Dążyły one do utrzymania Rzeczypospolitej w stanie wewnętrznego upadku i słabości na arenie międzynarodowej. Główną rolę w polityce dotyczącej Polski odgrywała w tym czasie Rosja, więc Fryderyk II w swoich poczynaniach wobec Rzeczypospolitej musiał się liczyć ze zdaniem Katarzyny II.

Prusy podsycały wzajemną wrogość magnackich „partii”, które po śmierci Augusta III rozpoczęły walkę o władzę, popierając Potockich - przeciwników reform. Dążyły wszelkimi sposobami do maksymalnego osłabienia Polski. M. in. przez wprowadzenie do obiegu fałszywych polskich monet, bitych w królewsko-pruskich mennicach w okresie wojny siedmioletniej(1756-1763). Przyczyniły się tym do wywołania kryzysu gospodarczego w Polsce, a ogólne straty Rzeczypospolitej, będące skutkiem tego bandyckiego procederu przekroczyły 100 milionów zł. Kilka lat później, pod pretekstem zabezpieczenia się od (nieistniejącej) zarazy, odcięły od Polski „kordonem sanitarnym” Prusy Królewskie i pn. część Wielkopolski.

Konfederacja barska (1768-1772) oraz wojna rosyjsko-turecka (1768-1774) umiędzynarodowiły sprawę polską,. Los Rzeczypospolitej przestał stanowić monopol polityki rosyjskiej, co natychmiast wykorzystał Fryderyk II, żądając części ziem polskich dla ratowania zachwianej przez rosyjskie sukcesy równowagi sił.

W I rozbiorze Prusy zajęły Warmię, Prusy Królewskie bez Gdańska i Torunia oraz pas nadnotecki - ziemie dobrze zagospodarowane z rdzennie polską ludnością. W narzuconym Polsce traktacie handlowym ustanowiły 12 % cło na Wiśle, obejmujące wszystkie towary spławiane do Gdańska z Polski. Zapewniając jednocześnie bardzo niskie cła dla towarów pruskich wwożonych do Polski, przygotowały grunt do oderwania Gdańska i stwarzały sobie możliwość szerokiej penetracji gospodarczej Rzeczypospolitej. Również wojny rosyjsko-turecka (1787-1792) i rosyjsko-polska (w obronie Konstytucji 3 Maja - 1792) zakończyły się rozbiorem Polski. Uczestniczące w nim Prusy swoje roszczenia uzasadniały dodatkowo (argument zasadniczy to równowaga sił) prawem do odszkodowania za interwencję we Francji.

O pruskiej dwulicowości wobec Polski świadczy fakt wcześniejszego (XII 1789) zaproponowania Polsce sojuszu przeciw Austrii. 29 III 1790 podpisano nawet odpowiedni traktat, którego Prusy nie traktowały chyba serio, skoro już 27 VII 1790 porozumiały się w Reichenbach z Leopoldem II. O rzeczywistych zamiarach Prus może świadczyć to, że w każdym wariancie swej polityki zakładali przejęcie Gdańska i Torunia.

Prusy brały udział w tłumieniu powstania kościuszkowskiego (Szczekociny; oblężenie Warszawy, które musieli przerwać po wybuchu powstania na ziemiach zaboru pruskiego; zajęcie Krakowa), a także w III rozbiorze (1795-7). Na początku 1797 podpisały wspólnie z Austrią i Rosją konwencję petersburską, która zakładała wymazanie z mapy nie tylko państwa polskiego ale nawet jego nazwę.

W czasie trzech kolejnych rozbiorów pod panowanie Prus przeszło 148 tys. km² oraz 2,7 miliona ludności. Trzeba pamiętać, że w skład tego pasożytniczego państwa wchodziły inne jeszcze ziemie niegdyś polskie: Pomorze Zach. i Śląsk.