Stosunki polsko-radzieckie w latach 1941-1943

Od 17 IX 1939 Polska była de facto w stanie wojny z ZSRR - sojusznikiem Niemiec. Tymczasem 22 VI 1941Niemcy przystępując do realizacji Fall Barbarossa rozpoczęli wojnę ze Zw. Radzieckim. Anglia przyjęła ten fakt z wielką ulgą, gdyż pozwalał on liczyć na osłabienie impetu prowadzonych przeciw niej ataków niemieckich. Już 12 VII 1941 Anglia i ZSRR podpisały układ sojuszniczy, przewidujący wspólne prowadzenie wojny z Niemcami. Polski rząd emigracyjny wykazywał powściągliwość w działaniach na rzecz zbliżenia z ZSRR, nie widząc w ówczesnych warunkach (okupacja połowy Terytorium II RP) możliwości porozumienia z Moskwą. Musiał jednak liczyć się ze zdaniem Churchilla, który zabiegał o normalizację stosunków polsko -radz. Dlatego 5 VII doszło do rozpoczęcia rozmów, a 30 VII 1941 do podpisania układu Sikorskiego z Majskim, ambasadorem ZSRR w Wlk. Brytanii.

W zawartym porozumieniu ZRRR:

• uznawał za nieważne, dotyczące Polski traktaty rozbiorowe jakie, podpisał z Niemcami w 1939;

• udzielał „amnestii” więzionym Polakom (na podstawie dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 12 VIII do 1 X 1941 zwolniono blisko 346 tys. osób);

• przywracał obywatelstwo polskie tym, którzy je utracili w XI 1939.

Otwierało to drogę do nawiązania stosunków dyplomatycznych i co niezwykle ważne, pozwalało tworzyć Armię Polską, która według pierwotnych ustaleń miała się składać z dwóch dużych dywizji oraz pułku zapasowego i liczyć 25-30 tys. oficerów i żołnierzy. Na podstawie umowy z 14 VIII jej dowódcą został gen. Władysław Anders, zwolniony z sowieckiego więzienia.

Podpisanie układu Sikorski-Majski spowodowało rozłam w rządzie, z którego ustąpili A. Zaleski, M. Seyda i gen. Sosnkowski. Przeciwko Sikorskiemu wypowiedziała się też część socjalistów. Premierowi zarzucano przede wszystkim to, że nie poruszył sprawy granicy wsch. i zgodził się na użycie słowa „amnestia”, szyderczego w stosunku do osób niewinnie więzionych, prześladowanych i maltretowanych. Opozycjoniści twierdzili, że układ należało podpisać w innym czasie, w momencie gdy ZSRR doznając najbardziej dokuczliwych klęsk, byłby skłonny do dalej idących ustępstw.

Okazać się miało, że zastrzeżenia malkontentów były jak najbardziej uzasadnione. ZSRR niechętnie wykonywał swoje zobowiązania, szczególnie dotyczące „amnestii”. Wciąż w zawieszeniu była sprawa polskich oficerów internowanych we IX 1939, których liczbę Sowieci zaniżali udzielając na dotyczące ich pytania odpowiedzi sprzecznych i kłamliwych. 3 XII 1941 Sikorski rozmawiał w Moskwie ze Stalinem i w odpowiedzi na pytanie o los oficerów, którzy dostali się do niewoli radzieckiej usłyszał, że Rosjanie nie mają pojęcia co się z nimi stało, „być może uciekli do Mandżurii”. Podczas tej wizyty Sikorskiego podjęto decyzje o rozbudowie Armii Polskiej do 6 dywizji, tj. ok. 96 tys. żołnierzy oraz ok. 30 tys. osób w formacjach pomocniczych. Stalin zgodził się także na ewakuację do Anglii 25 tys. żołnierzy polskich, którzy mieli uzupełnić I Korpus PSZ.

Na początku 1942 miejsca koncentracji Armii Polskiej przeniesiono do Uzbekistanu (k. Samarkandy). Warunki w jakich odbywała się przeprowadzka, gwałtowna zmiana klimatu (od 50^o mrozów do półtropikalnych upałów) i epidemia tyfusu, spowodowały śmierć 10 tys. osób. W II 1942 Armia Andersa liczyła 75 tys. osób, a w III służby zaopatrzenia Armii Czerwonej, zapowiedziały zmniejszenie liczby racji żywnościowych z 70 do 26 tys. porcji, co oznaczało głód dla żołnierzy i śmierć dla gromadzących się przy armii cywilów. Po dłuższych interwencjach Stalin zgodził się na podniesienie liczby racji żywności do 44 tys. oraz ewakuację reszty armii i 12 tys. cywilów do Iraku. W IV przerwano pobór do Armii Polskiej. Wiosną i latem przystąpiono do likwidacji sieci polskich oficerów łącznikowych i rekrutacyjnych oraz zamykania delegatur. Aresztowano przy tym 19 delegatów i ok. 100 ich współpracowników.

Ostatecznie od 24 III do 19 VIII 1942 ewakuowano z ZSRR do Iraku i Iranu ok. 114 tys. Polaków. Z wojska tego utworzono na Bliskim Wsch. II Korpus Polski.

„Odpowiedzialnością” za ewakuację Stalin obciążył Polaków, zarzucając im nieuzasadnione wstrzymywanie się przed podjęciem walki (brak odwagi) z Niemcami, co miało być wyłącznym powodem drastycznego ograniczenia ilości przydzielanych Armii Polskiej racji żywnościowych. O tym, że gen. Anders miał rację nie godząc się na użycie w walkach 5 i 6 dywizji (niedozbrojonych i niedostatecznie wyszkolonych, świadczy los „kościuszkowców” w podobnej sytuacji (wyszkolenie i uzbrojenie) rzuconych do walki pod Lenino.

W rzeczywistości sprawa ewakuacji Armii Polskiej wyglądała inaczej. Decyzje w sprawie wyprowadzenia Polaków na Bliski Wschód podjęli w Londynie (26 V 1942) Churchill i Mołotow - wbrew stanowisku Sikorskiego.

W I 1943 Stalin nakazał przeprowadzenie tzw. paszportyzacji, co oznaczało ponowne cofnięcie obywatelstwa polskiego Polakom znajdującym się na terenie ZSRR.

13 IV 1943 prasa niemiecka podała wiadomość o odkryciu masowych grobów oficerów polskich w lasach pod Katyniem. Rząd emigracyjny, nie mogąc od 1,5 roku dowiedzieć się niczego o ich losie od władz sowieckich, zwrócił się (17 IV) do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o wyjaśnienie sprawy. Zapewne przypadkiem było, że w tym samym dniu podobną prośbę do MCK skierowali Niemcy. Sowieci nagle okazali się doskonale zorientowani w sytuacji, twierdząc, że polscy jeńcy zatrudnieni przy robotach drogowych na Białorusi, wpadli w ręce Niemców latem 1941 i zostali przez nich zamordowani. Stalin uznał, że zaistniała sytuacja dowodzi współpracy Sikorskiego z Hitlerem i uzasadnia zerwanie stosunków dyplomatycznych z Polską. Wypada mieć nadzieję, że generalissimus, który 5 III 1940 podpisywał decyzję o likwidacji 24 700 polskich oficerów, po prostu zapomniał o tym.

Wina Sowietów za zbrodnię katyńską nie ulegała wątpliwości po przeprowadzonej przez Niemców ekshumacji - przy udziale specjalistów medycyny sądowej z kilku krajów, w obecności obserwatorów z okupowanej Polski. To, że zbrodniarz (Stalin) bronił się atakując ofiarę, można zrozumieć (choć oczywiście nie usprawiedliwić), ale cynizm (wobec Polaków) oraz tchórzliwość (wobec Stalina) Churchilla i Roosevelta - „wybitnych zachodnich mężów stanu” zasługuje na pogardę i oficjalne potępienie. Sądzę, że to haniebne postępowanie wobec Polski (sojusznika), jej bezprzykładna zdrada, jest wystarczającym powodem do wystawienia tym państwom rachunku wymiernego w $ i funtach. Na tle opisanych zaszłości szczególnie bulwersujące jest to, że następcy wspomnianych „mężów stanu”, wsparci przez okrytych szczególną chwałą wojenną Francuzów (którzy „nie chcieli umierać za Gdańsk”) nie dość, że nie pokajali się za swoją wobec Polski postawę, wciąż są gotowi pouczać Polskę jak powinna postępować, by jej wizerunek (honor) nie doznał uszczerbku. Czy można sobie wyobrazić większą hucpę ?

Po śmierci Sikorskiego (4/5 VII 1943) nowym premierem został S. Mikołajczyk (14 VII), który próbował nawiązać, osobiście i za pośrednictwem aliantów, stosunki dyplomatyczne z ZSRR, co jednak napotykało niechęć Rosjan, zrozumiałą jeśli się pamięta o tym, że zapobiegliwie tworzyli sobie agenturę komunistyczną w okupowanej Polsce (5 I 1942 utworzenie PPR), trzymając w Moskwie kolejne grupy komunistów polskich, gotowych uzurpować sobie prawo do sprawowania władzy w powojennej Polsce (ZPP i CBKP). Właśnie to zaplecze komunistyczne i uległość Zachodu dodawało Stalinowi pewności w rozgrywaniu sprawy polskiej.

Na przełomie XI i XII 1943 uzyskał Stalin, w Teheranie, zgodę Anglii i USA na zatrzymanie ziem zagarniętych Polsce na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow.