Aleksander Wielopolski I jego reformy

Aleksander Wielopolski (1803-1877) aktywność polityczną rozpoczął w okresie Powstania Listopadowego, kiedy to wysłany przez Rząd Narodowy do Londynu, bezskutecznie zabiegał o pomoc angielską. W 1846 ogłosił w j. francuskim anonimowy „List szlachcica polskiego o rzezi galicyjskiej do księcia Metternicha”, w którym oskarżał Austrię o spowodowanie wystąpienia chłopskiego oraz nakłaniał polską szlachtę do zwrócenia się o opiekę do cara rosyjskiego.

Odwilż posewastopolska, która miała miejsce w Rosji po przegraniu przez nią wojny krymskiej (1853-56) i zajęcie się przez carat reformą wielu dziedzin życia (uwłaszczenie, reforma sądowa, administracyjna, wojskowa, oświatowa), skłoniły Aleksandra II do złagodzenia polityki wobec Królestwa, w którym narastało niezadowolenie z poczynań władz. Nową politykę mieli realizować Polacy, opowiadający się za bezwzględnym utrzymaniem łączności z Rosją. Prorosyjska postawa Wielopolskiego umożliwiła powołanie go przez władze rosyjskie (kolejno) na stanowiska: dyrektora reaktywowanej Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego (III 1861), dyrektora Komisji Sprawiedliwości (IV 1861) i naczelnika Rządu Cywilnego w Królestwie Polskim (VI 1862). Wielopolski dążył do odbudowy autonomii Królestwa w ramach państwa rosyjskiego, uzyskując reaktywowanie Rady Stanu i samorządów municypalnych oraz polonizację administracji. Z jego inicjatywy w V 1861 wydano dekret znoszący pańszczyznę i wprowadzono powszechne (całkowite) oczynszowanie chłopów (VI 1862). Wymienione dekrety nie poprawiły jednak, w sposób wyraźny, sytuacji wsi gdyż zlikwidowano serwituty.

Dzięki Wielopolskiemu zniesiono ograniczenia praw ludności żydowskiej w miastach i przywrócono prawa szkolnictwu polskiemu, w tym także wyższemu (restytuowano uniwersytet w pod nazwą Szkoły Głównej w Warszawie. Margrabia był zdecydowanym przeciwnikiem powstania zbrojnego i sądził, że skazany jest na działanie samodzielne, o czym świadczy jego opinia: „dla Polaków można coś zrobić. Z Polakami nic (nigdy)”. To przekonanie było powodem zabiegów o to by namiestnik Gorczakow rozwiązał Towarzystwo Rolnicze i Delegację Miejską. Dążąc do pacyfikacji sytuacji wewnętrznej (przez rozbicie Czerwonych, lub zmuszenie ich do podjęcia walki w sytuacji najbardziej niekorzystnej), zarządził pobór do wojska 12 tys. młodzieży. Decyzja o poborze imiennym, tzw. branka, stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu Powstania Styczniowego (1863-64), które zakończyło karierę polityczną Wielopolskiego i zainicjowane przez niego reformy. W VII 1863 wyjechał na stałe do Drezna.

Geneza Powstania Styczniowego (informator 2001)

W 1856 roku Rosja przegrała wojnę krymską. Klęsce wojennej towarzyszyła zmiana na tronie (1855). Nowy car Aleksander II był przekonany o konieczności zreformowania Rosji, w jej zacofaniu widział bowiem źródła porażki. Rozpoczął się okres reform, określany mianem “odwilży posewastopolskiej”. W ramach reform władze rosyjskie liberalizowały również stosunki panujące w Królestwie Polskim. Przyniosło to, w efekcie, ożywienie polityczne społeczeństwa polskiego. Z czasem ukształtowały się dwa stronnictwa: „czerwoni” uważający ustępstwa rosyjskie za dowód słabości i wzywający do powstania oraz „biali”, którzy uważali, że należy przyjmować ustępstwa rosyjskie, ale powstania nie robić, bo nie ma ono szans na sukces. Realizatorem polityki rosyjskiej w Królestwie Polskim został Aleksander Wielopolski. Przeprowadził on szereg istotnych reform (polonizacja urzędów, równouprawnienie Żydów, oczynszowanie chłopów), które jednak nie uspokoiły nastrojów. W styczniu 1863 roku Wielopolski, chcąc pozbyć się przywódców „czerwonych”, zarządził brankę do wojska, czyli pobór wg imiennych list, na których znaleźli się młodzi ludzie podejrzani o przynależność do organizacji patriotycznej. Wcześniej pobór przeprowadzano przez losowanie, przy czym bogaci mogli „kupować” zastępców na swoje miejsce. Reakcją na brankę był wybuch powstania, proklamowanego przez „czerwonych”. „Biali” zachowali początkowo wobec niego dystans, przyłączyli się dopiero po umiędzynarodowieniu powstania i poparciu go przez Napoleona III.

Powstanie Styczniowe - geneza (poszerzone ujęcie) i przebieg (temat nie występuje w dostępnych mi informatorach)

Na fali liberalizacji życia w Rosji, jaka nastąpiła po jej klęsce w wojnie krymskiej (1853-56) skorzystało także Królestwo. Amnestia uwolniła zesłańców. Zezwolono na założenie Akademii Medyko-Chirurgicznej i ziemiańskiego Towarzystwa Rolniczego, które cieszyło się znacznym autorytetem społecznym. Nowy car Aleksander II, gasił jednak w zarodku wszelkie nadzieje na niepodległość.

Wbrew woli i nadziejom monarchy oraz znacznej części burżuazji liczącej na skuteczność spokojnych i pokojowych metod dochodzenia do autonomii, w kręgach studenckich i oficerskich znowu pojawiły się plany powstańcze. Podsycał je przykład Włoch, które właśnie drogą irredenty doprowadziły do zjednoczenia. Od pogrzebu generałowej Katarzyny Sowińskiej (VI 1860) zaczęły się manifestacje patriotyczne, które miały pobudzić szersze masy do walki z caratem i stopniowo rozszerzyły się z Warszawy na prowincję. Przebiegały one wg stałego scenariusza: rozpoczynały się od nabożeństwa, po którym następował przemarsz wiernych ze śpiewem religijnym - najczęściej było to „Boże coś Polskę”. Demonstracje te miały ogromną siłę oddziaływania, więc organizowano je coraz częściej w rocznice ważnych wydarzeń (krwawy szturm Pragi z 1794, rocznica wybuchu Powstania Listopadowego, bitwy grochowskiej, śmierci wieszczów, unii lubelskiej).

Rząd carski chcąc stłumić te wystąpienia zdecydował się na koncesje. Przywrócono zlikwidowaną przed 20 laty Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a na jej czele stanął zwolennik ugody margrabia Aleksander Wielopolski. Jednak jego polityka tylko zaogniła stosunki.

Kolejną manifestację (8 IV 1861) zaatakowało wojsko, zabijając ponad 100 osób. Koncepcja porozumienia z Rosją traciła zwolenników. Nabożeństwa patriotyczne, żałobne lub narodowe stroje, bojkot oficjalnych uroczystości, pogłębiały atmosferę oporu. By go złamać 14 X 1861 wprowadzono stan wojenny. Rozwój wydarzeń sprawił, że luźne dotąd grupy spiskowców zorganizowały się w stronnictwie, dążących do walki, „czerwonych”. Siatkę konspiracyjną rozbudowywano również na prowincji. Podjęto produkcję broni. Na czele przygotowań powstańczych stanął Jarosław Dąbrowski „Łokietek”. 1 V 1862 Komitet Miejski (utworzony 17 X 1861) przekształcony został w Centralny Komitet Narodowy. Sprawność działań „czerwonych”, ich rosnąca popularność, zmusiły przeciwników akcji militarnej - „białych”, do stworzenia (XII 1861) własnej struktury kierowniczej - „Dyrekcji Krajowej”.

W tej sytuacji car zdecydował się na ustępstwa. Mianował Wielopolskiego naczelnikiem Rządu Cywilnego, a namiestnikiem został wielki książę Konstanty. Spolszczono administrację, rozbudowano polskie szkolnictwo elementarne i średnie, pod nazwą Szkoły Głównej reaktywowano 4 wydziały uniwersyteckie - ale nie cofnięto stanu wojennego. Przeprowadzone reformy okazały się niewystarczające dla pozyskania szerokich kręgów społeczeństwa. Polacy odrzucili „pół wolność”. Także „biali” nie widzieli pożytku z ugody i zażądali pełnej autonomii. Wielopolski poniósł porażkę. Postanowił jednak za wszelką cenę nie dopuścić do walki zbrojnej. Zdecydował się na rozbicie organizacji „czerwonych” lub zmuszenie ich do podjęcia walki w sytuacji maksymalnie niesprzyjającej. Z jego inicjatywy władze Królestwa ogłosiły nadzwyczajny pobór do wojska - brankę. Na listach poborowych znaleźli się podejrzani o przynależność do spisku, którzy by uniknąć wcielenia do armii uciekli z miasta. Pod naciskiem radykalnego skrzydła „czerwonych” (Stefan Bobrowski, Zygmunt Padlewski) zdecydowano się na ogłoszenie powstania.

22 I 1863 Komitet Centralny, działając jako Tymczasowy Rząd Narodowy (od 10 V Rząd Narodowy), wezwał narody polski, litewski i ruski do powstania. Ogłosił manifest i dekrety uwłaszczeniowe. W pierwszych walkach (wzięło udział 6 tys. powstańców, zaatakowano 33* garnizony rosyjskie) powstańcy nie osiągnęli celu. Nie udało się przejąć arsenałów przeciwnika. Wyznaczony na dyktatora L. Mierosławski zjawił się w Królestwie dopiero w poł. II. Po stoczeniu dwóch nieudanych potyczek na Kujawach (Krzywosąd i Nowa Wieś) powrócił do Paryża. Walki jednak trwały, przybierając postać wojny partyzanckiej, w czasie której stoczono 1228 bitew i potyczek (956 w Królestwie, 237 na Litwie, 35 na Rusi).

Prusy postanowiły wesprzeć Rosję (konwencja Alvenslebena - II 1863), co spowodowało interwencję Francji, która w porozumieniu z Brytyjczykami ogłosiła, że udzieli powstańcom pomocy. Deklaracja ta i naciski Napoleona III na Hotel Lambert, spowodowały przystąpienie do powstania „białych”, którzy mieli nadzieję na przejęcie kontroli nad całym ruchem, ocenianym przez nich jako zbyt radykalny. 11 III wysunęli na dyktatora powstania Mariana Langiewicza, który mimo nowych sukcesów odniesionych pod Chrobrzem i Grochowiskami, został zmuszony do opuszczenia Królestwa. Dyktatura ta trwała zaledwie tydzień. Kierownictwo rządu zaczęli przejmować „biali” i umiarkowani „czerwoni”. Rząd tworzony przez 5 ministrów ściągał podatki, wydawał prasę, dysponował własną pocztą, służbą dyplomatyczną, policją i intendenturą, organizował struktury terenowe. Trybunały rewolucyjne karały szpiegów i zdrajców. Rozporządzenia władz powszechnie respektowano i wykonywano, choć były anonimowe i potwierdzone tylko pieczątką - powstało sprawnie działające państwo podziemne.

Oprócz działań partyzanckich w Królestwie, gdzie przeciwko 30 tys. powstańców skierowano 340 tys.** wojska, walki toczyły się na Litwie i Białorusi, w mniejszym stopniu również na Ukrainie (Zygmunt Sierakowski, Konstanty Kalinowski, Walery Wróblewski, ksiądz Antoni Mackiewicz). Sytuację na tym terenie szybko opanował generał-gubernator Michał Murawiew „Wieszatiel”, wprowadzając bezwzględny terror i zasadę zbiorowej odpowiedzialności.

Tymczasem rozwiały się nadzieje na interwencję Zachodu. Car zignorował noty dyplomatyczne Francji, Wielkiej Brytanii i Austrii z IV i VI 1863. Nie na wiele zdał się napływ ochotników z innych krajów: Węgrów, Włochów (Francesco Nullo), Francuzów (Franciszek Rochebrun), Niemców, Czechów, Rosjan (Andrzej Potebnia). Nie pomogło powstaniu werbalne poparcie udzielone przez demokratów i rewolucjonistów całej Europy. Gdy z powstania zaczęli wycofywać się „biali”, władzę ponownie przejęli „czerwoni” (IX 1863), ale zdołali ją ustabilizować dopiero po ustanowieniu dyktatury Romualda Traugutta (17 X 1863). Przeprowadził on reorganizację oddziałów, nakazując tworzenie regularnych kompanii, pułków i korpusów oraz zakazując ich rozpraszania nawet po doznanej porażce. Wcześniej w powstaniu nie funkcjonowało pojęcie dezercji. Partie, jak nazywano oddziały, powstawały i rozchodziły się po wykonaniu jednego czy kilku zadań, albo rozpraszały się po doznanej porażce. Przede wszystkim jednak Traugutt starał się zwołać pospolite ruszenie chłopów, co miało umożliwić przekształcenie wojny partyzanckiej w regularną. Były to jednak decyzje spóźnione. W II 1864 zostały rozbite ostatnie większe oddziały powstańcze gen. Józefa Hauke-Bosaka. Poza już wymienionymi do czołowych dowódców powstania należeli: Marcin Borelowski, Apolinary Kurowski, Dionizy Czachowski).

2 III 1864 opublikowany został ukaz o uwłaszczeniu chłopów. Carat chciał w ten sposób odciągnąć wieś od powstania, ale w rzeczywistości ukaz był konsekwencją Manifestu Rządu Narodowego.

W IV aresztowano*** Traugutta, który z czterema członkami ostatniego składu Rządu Narodowego (Jeziorański, Krajewski, Toczyski i Żuliński) został powieszony na stokach Cytadeli 5 VIII 1864. Nowy namiestnik gen. Teodor (Fiodor) Berg, stosując metody wypróbowane na Litwie przez Murawiewa, przystąpił do pacyfikacji Królestwa. Ostatni oddział, księdza Stanisława Brzóski, działał na Podlasiu do IV 1865 (wytropiony Brzóska został powieszony w Sokołowie).

W ciągu 15 miesięcy walk, około 200 tys. powstańców (jednorazowo pod bronią najwyżej 35 tys.) stoczyło ponad 1200 bitew. Tradycja tej epopei, połączona ze skalą represji stała się istotnym składnikiem świadomości narodowej. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że to represje popowstaniowe i wzmożona rusyfikacja zatrzymały proces wtapiania się Polaków w rosyjską państwowość. W walce z zaborcą społeczeństwo pozostało w wysokim stopniu jednolite. Po Powstaniu Styczniowym skończył się system trzymania Polaków w ryzach rękami samych Polaków.

Ogólne straty ludności polskiej spowodowane Powstaniem (straceni, zmarli w więzieniach, polegli i pomordowani, pozostali na zesłaniu i emigracji oraz Polacy zgładzeni przez powstańców - ok. 300) wyniosły

46 500 osób z populacji 6,5 mln, co daje wskaźnik przewyższający nieco 0,7 %.

Pamięć Powstania odgrywała ważna rolę w podejmowanych później czynach zbrojnych.

Kwestia polska znikła z areny dyplomatycznej, uznana za wewnętrzną sprawę państw zaborczych. Ostatecznie zadecydowała o tym klęska Francji w wojnie z Prusami i utworzenie Rzeszy Niemieckiej, jako nowego hegemona w Europie.

* W okolicznościowym numerze (517) magazynu historycznego „Mówią wieki” prof. Andrzej Szwarc mówi o zaatakowaniu Rosjan w 26 punktach (s.11), a Tomasz Bohun na s. 47 pisze o ataku powstańców na 24 garnizony.

** Tomasz Bohun na s.50 twierdzi, że liczebność armii rosyjskiej w Królestwie latem 1863 osiągnęła 400 tys.

*** Wbrew temu co publicznie twierdził literat Andrzej Szczypiorski („autorytet moralny” i ubecki kapuś) Traugutta nie wydali Rosjanom Polacy tylko Żyd Artur Goldman (S. Kieniewicz, „Powstanie Styczniowe”, wyd. z 1983, s. 714).