Polityka germanizacji w zaborze pruskim

Po Powstaniu Listopadowym (1830-31) zlikwidowano urząd namiestnika oraz nazwę Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Prezesem Prowincji Poznańskiej został Edward Flotwell, który rozpoczął naciski germanizacyjne. Ustały one wraz ze wstąpieniem na tron pruski Fryderyka Wilhelma IV(odwołano Flotwella), a pojawiły się znowu w 1862 kiedy kanclerzem Prus został Otto von Bismarck, który zaproponował Rosji współpracę w likwidacji Powstania Styczniowego. Celem Bismarcka stała się germanizacja ziem wschodnich, w czym jego zdaniem przeszkadzało ziemiaństwo i duchowieństwo katolickie. Rząd zniósł wówczas podstawowe swobody gwarantowane Kościołowi w konstytucji. Bezpośrednio po zjednoczeniu Niemiec (18 I 1871) kanclerz wprowadził Kulturkampf, czyli politykę zakładającą walkę z wszystkim tym, co uznał za nie dość niemieckie i ewangelickie. W Polaków-katolików wymierzona była zatem podwójnie. Sprzeciw Kościoła sprawił, że władze zaczęły więzić opornych księży (arcybiskup M. Ledóchowski), nakładały na nieposłuszne duchowieństwo kary pieniężne, spowodowały że ponad 100 parafii nie miało proboszczów. W latach 1882-84 rząd musiał stopniowo wycofać się z tej polityki.

Ważnym elementem polityki germanizacyjnej było usuwanie j. polskiego ze szkół i administracji (nie rozpatrywano podań napisanych po polsku). Już w 1872 wprowadzono j. niemiecki do szkół elementarnych na Śląsku. W ciągu 2 następnych lat usunięto j. polski ze szkół średnich, równocześnie zabraniając uczniom posługiwania się polskimi książkami. W 1887 usunięto j. polski z programów nauczania w całej oświacie. W 1876 wprowadzono j. niemiecki do urzędów i sądownictwa, które obsadzane były przez Niemców.

Innym polem działań germanizacyjnych była walka o ziemię. W 1886 utworzono Komisję Kolonizacyjną, z funduszem 100 mln marek, do popierania osadnictwa niemieckiego na ziemiach polskich. Komisja wykupywała ziemię od Polaków, nawet po zawyżonych cenach, by sprzedać ja Niemcom na korzystnych dla nich warunkach. Do 1890 Komisja nabyła 82 polskie majątki (ok. 50 tys. ha). Proces ten przebiegał jednak powoli, a to dzięki działalności polskich spółek parcelacyjnych (a od 1886 Banku Ziemskiego w Poznaniu i Banku Związku Spółek Zarobkowych - działalność księdza Piotra Wawrzyniaka), powołanych do obrony polskiego stanu posiadania. W 1898 fundusz Komisji Kolonizacyjnej wzrósł do 200 mln marek, a w 1913 osiągnął 935 mln. W ciągu 20 lat działalności Komisja wykupiła z rąk Polaków o 40 tys. ha ziemi więcej niż Polacy z rąk niemieckich. Założyła ponad 300 nowych wsi i osadziła ok. 150 tys. kolonistów.

W latach 1885-87 przeprowadzono tzw. „rugi pruskie”, polegające na usunięciu 26 tys. robotników rolnych - Polaków z zaborów austriackiego i rosyjskiego przebywających i pracujących w Prusach, za to, że nie chcieli przyjąć obywatelstwa pruskiego.

Pod koniec wieku, na fali nacjonalizmu, powstało kilka organizacji, których celem było osłabienie polskiego żywiołu w Rzeszy. Wprawdzie już w 1891 założono Związek Wszechniemiecki (nasilenie ideologii nacjonalistycznej), ale zbiegło się to ze złagodzeniem antypolskiego kursu w polityce niemieckiej w okresie, gdy kanclerzem był admirał Leo Caprivi (1890-94). Jednak już w 1894 utworzono Związek dla Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich, przemianowany w 1899 na Niemiecki Związek Kresów Wschodnich - HAKATA (Hansemann, Kennemann, Tiedemann). Hakata miała wpływ na rządy w Niemczech i przyczyniła się do uchwaleniu antypolskich praw nadzwyczajnych. W 1904 zakazano wznoszenia bez zgody władz administracyjnych zabudowań na nowych parcelach (Drzymała). W 1908 zezwolono Komisji Kolonizacyjnej na przymusowy wykup majątków z rąk polskich ziemian (wywłaszczono 4 majątki). W tym samym roku uchwalona została ustawa „kagańcowa” nakazująca posługiwanie się j. niemieckim na wszystkich zebraniach i zgromadzeniach publicznych.

Z inicjatywy Hakaty wypłacano urzędnikom i nauczycielom niemieckim specjalny dodatek za pracę na ziemiach polskich zaboru pruskiego.

Zarówno Kulturkampf jak działalność Komisji Kolonizacyjnej zakończyły się przegraną, gdyż wywołały sprzeciw samych Niemców i przyczyniły się do wzrostu świadomości narodowej Polaków (szczególnie na Mazurach i Górnym Śląsku) oraz do ich konsolidacji wobec ucisku.

PPS - powstanie i program do 1914 roku

Słabość partii socjalistycznych działających w kraju (II Proletariat, Związek Robotników Polskich) była powodem zwołania do Paryża (17-21 XI 1892) zjazdu 18 działaczy emigracyjnych i krajowych, którzy mieli określić program działania. Przyjęty przez zjazd „Szkic programu PPS” zawierał hasła wyzwolenia narodowego i społecznego. Polska Partia Socjalistyczna powstała ostatecznie w III 1893, a jej przywódcami byli: Bolesław Limanowski, Józef Piłsudski, Maksymilian Horwitz -Walecki, Jan Stróżecki, Leon Wasilewski, Walery Sławek. Naczelnym hasłem partii była walk o niepodległość siłami całego narodu, ale głównie klasy robotniczej. Przyszła Polska miała być demokratyczną republiką, z powszechnym prawem wyborczym, równością wobec prawa, ochroną pracy. Niepodległość miała zapewnić możliwość przekształcenia ustroju kapitalistycznego w socjalistyczny - drogą reform parlamentarnych. Już w 1893 doszło w partii do pierwszego rozłamu - grupa działaczy z R. Luksemburg i J. Marchlewskim odrzuciła program zjazdu paryskiego i utworzyła Socjaldemokrację Królestwa Polskiego.

W samej PPS nadal ścierały się 2 nurty: lewicowo-rewolucyjny i prawicowo-niepodległościowy.

Pierwsze ugrupowanie z J. Stróżeckim i M. Horwitz-Waleckim (tzw. „młodzi”) dążyło do rewolucji proletariackiej, głosiło internacjonalizm i negowało konieczność walki o niepodległość. Drugi nurt (tzw. „starzy”) kierowany przez J. Piłsudskiego i Aleksandra Sulkiewicza za cel nadrzędny uznawał niepodległość. W 1895, na III Zjeździe PPS, lewica zdołała doprowadzić do uchwalenia rezolucji stwierdzającej, że partia nie rezygnując z niepodległości, powinna poprzeć rewolucjonistów rosyjskich.

W czasie rewolucji 1905-7 PPS była główną siłą mobilizującą robotników i radykalną inteligencję do walki z caratem. Organizowała strajki i demonstracje oraz akcje zbrojne przeprowadzane przez własną Organizację Bojową („starzy”). Na skutek rozbieżności poglądów wobec problemu drogi do niepodległości i stosunku do rosyjskiego ruchu robotniczego, w 1906 doszło do podziału na PPS-Frakcję Rewolucyjną (liczniejsza z Piłsudskim) i PPS-Lewicę (ze Stróżeckim i Horwitz-Waleckim), która zbliżyła się do SDKPiL tworząc z nią w XII 1918 KPRP, nie uznającą niepodległości Polski.

PPS-Frakcja Rewolucyjna współtworzyła Legiony Polskie, POW, Tymczasowy Rząd Ludowy RP w Lublinie oraz pierwszy rząd niepodległej Polski, J. Moraczewskiego.

W 1893 utworzono w Berlinie, z połączenia polskich organizacji socjalistycznych w Niemczech, Polską Partię Socjalistyczną zaboru pruskiego.

W 1897 w Galicji powstała Polska Partia Socjal-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (Ignacy Daszyński, Herman Liebermann).