Wiosna Ludów na ziemiach polskich

Wydarzenia Wiosny Ludów (1848-49) stosunkowo słabo objęły ziemie polskie. Szczególnie dotyczy to Królestwa Polskiego, gdzie po Powstaniu Listopadowym nastroje rewolucyjne utrzymywały się przez kilka jeszcze lat, ale stopniowo wygasły. Dominowały tu tendencje panslawistyczne, zmierzające do ugody (w imię jedności Słowian) z reakcyjna polityką Mikołaja I. Młodzi ludzie z ziem Królestwa w obawie przed represjami, bądź wcieleniem do armii rosyjskiej, uciekali do innych zaborów, gdzie często wykazywali aktywność polityczną i patriotyczną.

Wiadomość o berlińskich wydarzeniach z III 1848 przyczyniła się do utworzenia w Poznaniu Komitetu Narodowego, który wyłonił reprezentację z arcybiskupem Przyłuskim na czele. Reprezentacja ta zwróciła się do króla Prus Fryderyka Wilhelma IV z żądaniem „reorganizacji” Księstwa (początkowo planowano nawet żądać niepodległości). Król pozornie zgodził się, ale jednocześnie polecił gen. Fryderykowi Colombowi zaprowadzenie porządku siłą. Tymczasem Polacy zorganizowali 10 tys. armię z Mierosławskim na czele. Gdy rewolucja w Prusach uległa zahamowaniu i rozpoczęła się tam kontrrewolucja, 30 tys. wojska wyruszyło przeciw Polakom. Liberałowie pruscy pragnący uniknąć walki doprowadzili jednak do podjęcia rokowań, prowadzonych ze strony pruskiej przez gen. Wilhelma Willisena. 11 IV 1848 w Jarosławcu osiągnięto kompromis, na mocy którego administrację obiecano przekazać w ręce Polaków, którzy mieli zredukować swe wojska do 4-5 tys. i rozmieścić je w 4 obozach (Września, Książ, Pleszew, Miłosław). Nadal jednak przeciw Prusakom spontanicznie występowali chłopi, a kiedy okazało się, że spod reorganizacji ma być wyłączona niemiecka część prowincji, której obszar stale powiększano - doszło do wojny.

Na przełomie IV i V stoczone zostały bitwy pod Książem, Miłosławiem i Sokołowem; w dwóch ostatnich Polacy odnieśli nawet sukces, ale wobec przewagi regularnej armii pruskiej dominowało wśród oficerów przekonanie o beznadziejności dalszego oporu. Mierosławski złożył dowództwo i 9 V 1848 oddziały polskie skapitulowały we wsi Bardo.

W lecie 1848 powstało stowarzyszenie Liga Polska, liczące ok. 40 tys. osób i stawiające sobie za cel „jawne, legalne działanie na korzyść narodowości polskiej”. Po likwidacji Ligi i polskich gazet, o prawa Polaków walczyła grupa posłów polskich z Pomorza i Wielkopolski, którzy w sejmie pruskim utworzyli tzw. Koło Polskie.

Wydarzenia rozgrywające się w Wielkopolsce miały wpływ na rozwój polskiej świadomości narodowej na Pomorzu , Mazurach (G. Gizewiusz) i Górnym Śląsku (ks. Szafranek, J. Lompa), gdzie domagano się j. polskiego w szkołach i urzędach oraz równouprawnienia Polaków.

Edyktem z 1850 na ziemiach polskich zaboru pruskiego zakończono uwłaszczenie. W szkolnictwie ludowym na Górnym Śląsku przywrócono (na 20 lat) j. polski, co utrudniało zainicjowaną później akcję germanizacyjną.

Wiadomość o upadku kanclerza Metternicha (13 III 1848) poruszyła całe społeczeństwo polskie w Galicji. We Lwowie powstała Rada Narodowa, a w Krakowie Komitet Narodowy. Wszędzie powstawały komitety i oddziały gwardii narodowej, które formułowały programy całkowitej niepodległości, bądź tylko przyznania ludności polskiej praw politycznych. Przygotowywano się do ogłoszenia na Wielkanoc uwłaszczenia, co miało przyciągnąć chłopów do walki. Gubernator Galicji hrabia Franciszek Stadion, działając w pośpiechu i bez porozumienia z Wiedniem (by uprzedzić zamiary Polaków), ogłosił reformę uwłaszczeniową w Wielką Sobotę (22 IV 1848). Była ona korzystna dla chłopów i odsunęła ich od powstania. Władze podjęły też inne działania mające osłabić demokratów (usunięcie ich z Krakowa, zakaz produkcji broni) i sytuację w Krakowie opanowały już 26 IV- ostrzeliwując miasto z Wawelu.

W X doszło do krwawych rozruchów we Lwowie. Austriakom udało się je stłumić 2 XI. Przystąpiono teraz do likwidacji gwardii narodowej, polskich organizacji i prasy.

Jedyną trwałą zdobyczą Wiosny Ludów na ziemiach polskich było (poza Królestwem) zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów.