Sytuacja polityczna w Rzeczpospolitej w latach 1918-1922

7 X 1918 Rada Regencyjna ogłosiła manifest mówiący o powstaniu niepodległej Polski. 10 XI z więzienia w Magdeburgu przybył do Warszawy J. Piłsudski. 11 XI Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową, a 14 cywilną i rozwiązała się. W tym momencie na ziemiach polskich istniało kilka ośrodków władzy, o różnym zasięgu: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (powstała 19 X 1918), Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (powstała 28 X 1918), Polsko-Ukraińska Komisja Rządząca w Przemyślu (powstała 1 XI 1918), Rady Delegatów Robotniczych i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie (powstały 6/7 XI 1918), którego premier I. Daszyński podporządkował się Piłsudskiemu.

Piłsudski, dążąc do normalizacji sytuacji, wysłał do rządów wszystkich państw noty (depesze notyfikacyjne) informujące o powstaniu niepodległego państwa polskiego. Było to posunięcie tym bardziej istotne, że państwa Ententy „za oficjalnego przedstawiciela sprawy polskiej uznawały paryski KNP, który praktycznie monopolizował politykę zagraniczną. Jednocześnie z notyfikacją Piłsudski wezwał lokalne ośrodki władzy do przekazania mu władzy i rozwiązania się.

Tymczasem nastroje w Warszawie i wyzwalanym kraju były rewolucyjne. Aby je uspokoić Piłsudski (po rozmowach z Daszyńskim) powierzył misję utworzenia rządu J. Moraczewskiemu - umiarkowanemu socjaliście. Czynił to z nadzieją, że zmiana premiera pozwoli porozumieć się z endecją. Nie zdołał jednak pozyskać ani endecji, ani PSL-„Piast”, zrażonych zbyt radykalnymi poglądami społecznymi Moraczewskiego. Gabinet Moraczewskiego opierał się więc na lewicy oraz PPS i pod względem politycznym był bardzo podobny do rządu lubelskiego.

W specjalnym manifeście do narodu z 21 XI 1918 Moraczewski podkreślał ludowy charakter swego rządu oraz zapowiadał reformę rolną i nacjonalizację „dojrzałych do tego gałęzi przemysłu”. Reformy te miał zatwierdzić Sejm Ustawodawczy, ale nie czekając na jego zwołanie, rząd wydał dekret o 8 godz. dniu i 45 godz. tygodniu pracy oraz o ubezpieczeniach robotników na wypadek choroby. Ustawodawstwo to należało z punktu widzenia robotników do najkorzystniejszych w Europie, jednak Moraczewski odcinał się od rewolucyjnych metod rządzenia. Nie zamierzał „zapędzać do państwa socjalistycznego przy pomocy karabinów maszynowych”.

22 XI 1918 dekret Moraczewskiego powołał Piłsudskiego na stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa. Podział władz wyglądał w ten sposób, że rząd z premierem miał (do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego) władzę wykonawczą i ustawodawczą, a do Naczelnika należało sprawowanie władzy wojskowej oraz powoływanie premiera i rządu - przed nim odpowiedzialnych.

28 XI 1918 przyjęto 5-cio przymiotnikową ordynację wyborczą (bezpośrednie, powszechne, proporcjonalne, równe, tajne) i zapowiedziano ich przeprowadzenie 26 I 1919.

Początkowo rząd Moraczewskiego kontrolował tylko Królestwo Polskie bez Suwalszczyzny. Pod koniec roku, gdy rządowi podporządkowała się Polska Komisja Likwidacyjna, jego władza objęła też Galicję i Śląsk Cieszyński.

Tymczasem w kraju wrzało. Endecja, uznając autorytet Piłsudskiego, nie aprobowała rządów lewicy, a dysponując potężnym środkiem nacisku w postaci szantażu gospodarczego paraliżowała poczynania rządu.

Rewolucyjna lewica żądała zwiększenia roli Rad w rządzeniu krajem i przeciwna była zwoływaniu Sejmu Ustawodawczego. 16 XII 1918 SDKPiL oraz PPS-Lewica połączyły się w KPRP, której I Zjazd odrzucił program niepodległości Polski i zapowiadał walkę z kontrrewolucyjną armią polską.

Politykę zagraniczną nadal monopolizował paryski KNP.

Dopiero przyjazd Paderewskiego do Polski i wybuch Powstania Wielkopolskiego wzmocniły pozycję sił umiarkowanych i prawicę, która z 4/5 I 1919 dokonała nieudanego zamachu stanu (Marian Januszajtis, Eustachy Sapieha, Jerzy Zdziechowski).

Opadająca fala nastrojów rewolucyjnych umożliwiła Naczelnikowi porozumienie z endecją (prawicą), co było warunkiem stworzenia rządu opartego na szerokiej koalicji. Piłsudski skłonił Moraczewskiego do ustąpienia i powierzył stanowisko premiera I. Paderewskiemu, który objął urząd 16 I 1919. KNP stał się ambasadą polską w Paryżu i reprezentował Polskę w Wersalu. Rząd Paderewskiego uzyskał uznanie państw zachodnich.

26 I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego (tylko w wyzwolonej części Polski). Sejm Ustawodawczy liczył 394 posłów z czego36 % reprezentowało Narodową Demokrację, 15 % PSL-„Wyzwolenie”, 12 % PSL-„Piast”, 9 % socjalistów. Sporo mandatów miały też drobne ugrupowania centrum. Układ sił w parlamencie był dość równomierny - prawica, centrum i lewica posiadały po ok. 1/3 mandatów. Względna porażka lewicy była dowodem tego, że fala rewolucji opadła.

20 II 1919 uchwalono Małą Konstytucję. Władza ustawodawcza miała należeć do Sejmu, wykonawcza do Naczelnika i rządu odpowiedzialnych przed sejmem.

Polska po 100 dniach istnienia miała konstytucję (wprawdzie tylko małą), sejm, rząd, służby dyplomatyczne, armię i inne najistotniejsze struktury państwowe. Kiedy stabilizowała się sytuacja na wschodzie i zachodzie państwa, rząd pod przewodnictwem W. Witosa przystąpił do prac nad konstytucją, która została uchwalona już 17 III 1921.