Jak widać temat został opracowany szerzej od innych. Wynika to z kilku powodów: pomijania go w podręcznikach, wielowątkowości I mojego przekonania o tym, że jest trudny do omówienia.

Sugeruję, żeby w każdym temacie „z genezą” uwzględnić okoliczności zewnętrzne i wewnętrzne oraz pośrednie i bezpośrednie przyczyny omawianego wydarzenia.

Powstanie Kościuszkowskie (informator 1995; z uzupełnieniami)

Po II rozbiorze Polski (1793) kraj pod rządami targowiczan pogrążał się w upadku. Ruina gospodarcza, redukcja wojska oraz obowiązek ponoszenia kosztów utrzymania rosyjskiej armii okupacyjnej powodowały wzrost niezadowolenia. W wojsku istniała konspiracja utrzymująca kontakty z emigracją polityczną działającą w Saksonii.

12 III 1794 zbuntowała się, zagrożona redukcją, brygada kawalerii A. Madalińskiego, która przedarła się z Ostrołęki do Krakowa. 24 III na rynku krakowskim odbyła się przysięga Tadeusza Kościuszki, który objął funkcję Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej (dyktatora). 4 IV 1794 Kościuszko odniósł pierwszy sukces militarny pod Racławicami. Ze względów propagandowych szczególnie eksponowano później udział w bitwie oddziałów chłopskich - kosynierów (kosy osadzone były na sztorc na żerdziach długich do 238 cm. Piki w części osadzano na drzewcach tej samej długości, a częściowo na jeszcze dłuższych 298, 398 i 418 cm.).

W następnych dniach wybuchło powstanie w Warszawie (17 IV- Jan Kiliński) i Wilnie (23/24 IV- Jakub Jasiński). Kościuszko powołał do życia Radę Najwyższą Narodową jako polityczną władzę powstania. Organem wykonawczym były Komisje Porządkowe. Przeciw powstaniu u boku Rosjan wystąpiły również oddziały pruskie, co było ważnym powodem przegranej Kościuszki pod Szczekocinami (6 VI) . Chcąc przyciągnąć do powstania chłopów 7 V 1794 wydał Kościuszko w obozie pod Połańcem uniwersał, gwarantujący chłopom wolność osobistą, nieusuwalność z użytkowanej ziemi i zmniejszający wymiar pańszczyzny. Działania wojenne trwały do jesieni 1794. Można wskazać 4 ogniska Powstania: Mazowsze, Litwę, teren między Wisłą i Bugiem oraz Krakowskie. 10 X Kościuszko dostał się do niewoli po przegranej bitwie pod Maciejowicami. Naczelnikiem został wówczas zwolennik kompromisu Tomasz Wawrzecki. 4 XI wojska rosyjskie pod wodzą Aleksandra Suworowa zdobyły Pragę, dokonując rzezi ludności. Pod wrażeniem bezwzględności przeciwnika stolica poddała się. Podczas odwrotu armia powstańcza uległa rozkładowi by rozproszyć się 16 XI 1794 pod Radoszycami.

Skutkiem powstania był III rozbiór Polski dokonany w 1795.

Powstanie, jedyne którego nazwę powiązano z osobą przywódcy, miało istotne znaczenie dla rozwoju polskiej świadomości narodowej. Przez szeregi wojska polskiego przesunęło się 150 tys. ludzi, a ponadto liczne rzesze ludności brały sporadyczny udział w walkach. Pierwszy raz nie tylko odwołano się do najszerszych warstw społeczeństwa, ale i starano się walce nadać charakter niepodległościowy i społeczny.

Pośrednim jego skutkiem było zawarcie przez Prusy pokoju z Francją w Bazylei (1795) i rozpad koalicji antyfrancuskiej.

Uniwersał połaniecki

24 III 1794 rozpoczęło się Powstanie Kościuszkowskie. 4 IV Naczelnik Powstania T. Kościuszko odniósł sukces pod Racławicami. Nie udało mu się jednak przedrzeć do Warszawy. Został przyparty do Wisły w okolicach Połańca. Tam 7 V 1794 wydał tzw. Uniwersał Połaniecki, którego celem było pozyskanie chłopów do walki.

Uniwersał ograniczał poddaństwo chłopów, nadając im „wolność osobistą”, czyli możliwość opuszczania wsi pod pewnymi warunkami (odrabiania pańszczyzny bądź opłacania czynszu). Ponadto obniżył wszystkim, o połowę wymiar pańszczyzny, a znosił ją całkowicie (odraczał) tym, którzy powołani zostali do armii albo na pospolite ruszenie, aż do czasu ich powrotu do domu. Zapis o obniżeniu pańszczyzny zastrzegał jednak obowiązek wynajmowania się chłopów do pracy na folwarku za tzw. „godziwą” zapłatę. Uniwersał gwarantował też chłopom nieusuwalność z użytkowanej ziemi, jeśli wypełniali swoje obowiązki wobec pana. Przestrzeganie postanowień Uniwersału miały nadzorować nowe jednostki administracyjne, podlegające Komisjom Porządkowym, obejmujące do 1200 gospodarstw i zwane „dozorami”. W praktyce oznaczało to, że dziedzic przestał sprawować władzę sądową nad chłopem, bowiem dozorcy mieli rozstrzygać spory między panem i chłopem. W przypadku odwołania się którejś ze stron od decyzji dozorcy, który pełnił funkcję niższej instancji sądowej, spór miała rozstrzygać wojewódzka Komisja Porządkowa.

Mimo tych reform, uniwersał nie spowodował masowego przyłączania się chłopów do walki. W rezultacie, pod koniec powstania, fatalna sytuacja produkcji rolnej zmusiła Radę Najwyższą Narodową do rezygnacji z pospolitego ruszenia.

Uniwersał wzmógł niechęć szlachty do powstania. Zaniepokoił również część patriotycznej arystokracji. Czartoryscy, którzy wylansowali Kościuszkę na Naczelnika, odsunęli się od działalności politycznej, choć nadal wspierali powstanie pieniędzmi. Chciała ta grupa tylko przywrócenia Konstytucji 3 Maja, a tymczasem Kościuszko postanowienia Konstytucji przekroczył. Wzbudził podejrzenie, że „robi francuską rewolucję”, gdy on chciał jedynie dobrych rekrutów.