Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej - powstanie I charakter (informator 2001)

Zgodnie z postanowieniami jałtańskimi działający w Polsce rząd, kontrolowany przez komunistów, miał być poszerzony o demokratycznych polityków polskich z kraju i emigracji i przekształcony w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. W momencie utworzenia takiego rządu mocarstwa zachodnie miały cofnąć uznanie rządowi londyńskiemu, TRJN zaś był zobowiązany tak szybko, jak to możliwe, przeprowadzić w Polsce wolne wybory. Do utworzenia TRJN doszło w czerwcu 1945 roku. Premierem został Edward Osóbka-Morawski, wicepremierami Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk. Ten ostatni do jesieni 1944 roku był premierem rządu w Londynie. Po powrocie do kraju utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, które w krótkim czasie stało się największą partią polityczną w Polsce. PSL było legalną opozycją wobec komunistów, choć jego lider zasiadał w rządzie. Równocześnie działacze stronnictwa poddawani byli represjom. Wbrew zapowiedziom do wyborów doszło dopiero w 1947 roku. Wcześniej w 1946 roku, przeprowadzono referendum. W obu wypadkach wyniki zostały sfałszowane. Z wyborów wyłonił się sejm ustawodawczy, który przyjął dymisję TRJN i powołał nowy rząd z Józefem Cyrankiewiczem na czele. TRJN był z założenia władzą tymczasową, przydatną komunistom w okresie powojennym głównie z przyczyn zewnętrznych.

Powstanie I działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego w latach 1945-1949

28 VI 1945 ogłoszono komunikat o utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, którego wicepremierem został (obok Gomułki), były premier rządu londyńskiego (14 VII 1943 - 22 XI 1944) S. Mikołajczyk. Społeczeństwo odczytywało obecność Mikołajczyka w nowym rządzie, jako zapowiedź korzystnych zmian, ograniczających samowolę komunistów. Mikołajczyk nie przyjął do wiadomości faktu istnienia, kontrolowanego przez komunistów (koncesjonowanego), pseudo - Stronnictwa Ludowego i doprowadził do konferencji najwybitniejszych, przedwojennych działaczy ludowych oraz kierownictwa ruchu ludowego z okresu okupacji, SL-„Roch”. 12 VII 1945 wybrano nowe władze stronnictwa. Prezesem został W. Witos, a zastępcami S. Mikołajczyk, Władysław Kiernik i Józef Niećko (ci dwaj reprezentowali linię ugodową wobec komunistów). Aby odróżnić się od SL, przyjęto nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe. Ponieważ stało się ono główną siłą opozycyjną, obok chłopów wstępowali do niego również liczni przedstawiciele inteligencji i drobnomieszczaństwa. PPR starała się wszelkimi siłami zwalczać PSL, którego prezesem po śmierci Witosa został Mikołajczyk. Pogrzeb Witosa stał się 100-tysięczną manifestacją, a do PSL przyłączyły się grupy działaczy SL. Już w XI 1945 Stronnictwo liczyło 200 tys. członków. W I 1946 - 540 tys., a wiosną tego roku ponad 800 tys., stając się najsilniejszą partią kraju. Mimo to w 456 osobowej KRN, PSL otrzymało zaledwie 52 mandaty.

PSL domagało się, zgodnie z postanowieniami jałtańskim, szybkiego przeprowadzenia wyborów do sejmu. Chciało Polski kapitalistycznej z szerokimi reformami społeczno-gospodarczymi, w tym rolną i nacjonalizacją przemysłu (zakłady powyżej 100 pracowników). W polityce zagranicznej opowiadało się za „fińskim” modelem stosunków z ZSRR oraz ścisłymi związkami z krajami zachodnimi. Mikołajczyk uważał, że do czasu wyborów może sobie pozwolić nawet na taktyczną porażkę z PPR. Był przekonany, że wybory dadzą PSL większość pozwalającą utworzyć samodzielny rząd i uchwalić konstytucję, która ustali zakres niezależności Polski od ZSRR.

Kampania terroru i działań skierowanych przeciw PSL nasiliła się gdy odmówiło ono przystąpienia do bloku wyborczego, który według pomysłu komunistów miały tworzyć: PPR, PPS, SL, PSL, SD i SP. „Sprzymierzeńcy” prześcigali się w kłamstwach, obelgach i manipulacji opinią publiczną, które miały podważyć wiarygodność PSL i osłabić jej popularność. Temu celowi miało też służyć odwleczenie terminu wyborów, co tłumaczono koniecznością przeprowadzenia tzw. referendum ludowego (30 VI 1946). Komuniści zamierzali przeprowadzić wybory dopiero wtedy, gdy dostatecznie rozbudowany aparat terroru, zapewni możliwość zmanipulowania i sfałszowania ich wyników. Ten cel udało się zrealizować. W wyborach z 19 I 1947 PSL uzyskało, według oficjalnych danych, 10,3 % głosów (co dało 28 mandatów). Mikołajczyk oceniał, że na listę PSL padło w skali kraju około 74 % głosów.

Wobec nasilającego się terroru wielu działaczy PSL zaprzestało działalności, a sam Mikołajczyk, w obawie o życie (21 X 1947) uciekł z Polski, przy pomocy ambasady USA.

W V 1948 Antoni Korzycki i Wincenty Baranowski z SL oraz Józef Niećko i Kazimierz Banach z PSL zobowiązali się do zjednoczenia obu partii. Zjednoczenie to nastąpiło 27 XI 1949, a nowa partia przyjęła nazwę Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.