Ruch ludowy do 1914 roku - geneza I program

Chłopi polscy stanowili tę warstwę społeczną, która najpóźniej obudziła się do życia społecznego i politycznego. Przyczyna tego było przede wszystkim późne zniesienie poddaństwa, późne uwłaszczenie i brak własnej państwowości. Proces uświadamiania chłopstwa przebiegał różnie w trzech zaborach. Specyficzne warunki występujące na wsi galicyjskiej (rozdrobnienie gospodarstw, przeludnienie, konflikt między wsią i dworem, „nędza galicyjska”, sprawa serwitutów, swobody polityczne), sprawiły że właśnie Galicja stała się kolebką ruchu ludowego.

Jednym z pierwszych działaczy ludowych był ksiądz Stanisław Stojałowski, który wydawał dla chłopów dwa czasopisma: „Wieniec” i „Pszczółka”. Stojałowski prowadził działalność oświatowo-gospodarczą (zakładał na wzór poznańskiego kółka rolnicze) oraz wiecową, której celem było rozbudzanie świadomości narodowej. Stojałowski złożył partię Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe. Z powodu swej działalności popadł w konflikt z władzami austriackimi i kościelnymi.

Ogromne zasługi dla ruchu ludowego miała działalność Bolesława i Marii Wysłouchów, którzy oddziaływali na chłopów za pośrednictwem Towarzystwa Przyjaciół Oświaty oraz czasopism: „Przyjaciel Ludu” i „Przegląd społeczny”. Ich celem było podnoszenie oświaty oraz narodowe i społeczne uświadamianie chłopów.

W 1889, po wyborach, które po raz kolejny nie dały mandatu poselskiego przedstawicielom chłopów, powołano Ludowy Komitet Wyborczy, który miał przygotować program walki wyborczej i powołać partię chłopską. Doszło do tego w 1895 na zjeździe w Rzeszowie, gdzie powołano Stronnictwo Ludowe. Program Stronnictwa w sferze politycznej głosił: wolność słowa, prasy i zgromadzeń oraz demokratyzację prawa wyborczego przez odejście od systemu kurialnego. W sferze ekonomicznej domagano się: sprawiedliwego rozłożenia ciężarów podatkowych, taniego kredytu, ulg dla rolnictwa i rzemiosła wiejskiego oraz reformy podatku drogowego.

W 1903 Stronnictwo zostało przemianowane na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), w którym coraz wyraźniej zaznaczały się różnice programowe. Doprowadziły one w XII 1913 do rozłamu na PSL „Piast” i PSL „Lewicę”. „Piast” z Jakubem Bojko, Wincentym Witosem i Maciejem Ratajem był partią silniejszą, centrowo -prawicową, wyrażającą interesy zamożniejszych chłopów. Program „Piasta” podkreślał konieczność przestrzegania porządku konstytucyjnego, nienaruszalność własności prywatnej, odwoływał się do zasad chrześcijańskich, głosił konieczność solidaryzmu społecznego i narodowego. W czasie I wojny światowej wchodził w skład Naczelnego Komitetu Narodowego i poparł tworzenie Legionów Polskich.

PSL „Lewica” z J. Stapińskim głosiła radykalne poglądy (przymusowa parcelacja, powszechne prawo wyborcze, proporcjonalny udział chłopów we władzach, równomierne rozłożenie podatków, zwiększone fundusze na rozwój oświaty wiejskiej) i skupiała mniej zamożnych chłopów.

Na ziemiach Królestwa Polskiego znacznie trudniej było tworzyć organizacje polityczne. Były one nielegalne i jako takie ścigane i likwidowane. Dopiero w 1905 powstał w Królestwie Polski Związek Ludowy, który jednak szybko został rozbity. Trwalsze miejsce w życiu wsi udało się zająć „Zaraniu”, tygodnikowi przeznaczonemu dla chłopów, a wydawanemu w Warszawie w l.1907-15. Działacze skupieni wokół pisma przyjęli tradycje PSL i zainicjowali ruch „zaraniarski” o charakterze pozytywistyczno -niepodległościowym (T. Nocznicki, J. Bojko, I. Kosmowska, A. Świętochowski). Udało się także przetrwać, utworzonym w 1912 z inicjatywy PPS-Frakcji Rewolucyjnej, Związkowi Ludowemu i Narodowemu Związkowi Ludowemu. W 1915 połączyły się one z „Zaraniem”, tworząc PSL-„Wyzwolenie”.

W zaborze pruskim polityka Bismarcka uniemożliwiała tworzenie polskich partii politycznych. Na Mazurach istniała od 1886 Mazurska Partia Ludowa (bardziej narodowa niż ludowa), dążąca do emancypacji chłopów. Hasłami ruchu ludowego w zaborze pruskim były: obrona własności, podniesienie poziomu gospodarowania, praca organiczna (rozwój i działalność kółek rolniczych), solidaryzm społeczny.